Người Hmông (Mèo) là chủ nhân của vùng cao, cư trú ở Hà Giang, Tuyên Quang, Yên Bái, Lao Cai, Lai Châu, Sơn La, Hòa Bình… và một số nhỏ ở Thanh-Nghệ. Người Hmông có nhiều nhóm địa phương với các tên biết gọi khác nhau: Hmông Trắng, Hmông Xanh, Hmông Đỏ, Hmông Hoa…
Người Hmông sống chủ yếu bằng nương rẫy những đã dùng cày. Cây lương thực chính là ngô và tam giác mạch. Người Hmông còn có nhiều kinh nghiệm trong việc trồng cây thuốc phiện. Nghề phụ có nghề rèn là tiến bộ hơn cả, sau đó là nghề làm thùng, chậu bằng gỗ sa mu.
Người Hmông ăn uống khá đạm bạc, món chính là bột ngô đồ ăn (mèn mén) với canh rau rừng lạt muối. Trang phục nam nữ đều dệt bằng sợi lanh. Bộ nữ phục được may thêu, chắp vải màu rất công phu. Mỗi nhóm Hmông có bộ nữ phục riêng rất độc đáo mang sắc thái riêng để phân biệt các nhóm. Các bé gái sớm được dạy cách se lanh, dệt vải, may cắt, thêu thùa để tự làm lấy bộ đồ mặc của mình.
Người Hmông ở nhà đất làm khá sơ sài, riêng người Hmông ở Thuận Châu và một số huyện ở Sơn La vẫn là nhà đất nhưng mái lại làm giống nhà người Thái Đen. Gia đình Hmông đã là gia đình nhỏ phụ hệ, mọi quyền hành đều trong tay người đàn ông. Thân phận những người đàn bà trong gia đình hết sức thấp kém. Trong hôn nhân, người Hmông còn giữ tục “cướp vợ”. Người Hmông rất giàu tình cảm, chân thành, sôi nổi. Những ngày chợ phiên đều là những địa để trai gái gặp gỡ thổi khèn, nhảy múa, ca hát.
Kiểu thức kiến trúc
Làng bản, theo tài liệu của nhà nghiên cứu Phạm Hữu Lượng, thì người Mèo sống chủ yếu ở rẻo cao. Nếu có xuống thấp thì cũng là vùng cao của rẻo giữa. Làng bản của đồng bào tùy thuộc vào điều kiện canh tác và thế đất nên có diện mạo khác nhau. Có làng, nhà cửa rất tập trung, hầu như nhà nọ liền kề với nhà kia. Có làng, nhà cửa lại rất thưa thớt. Các nhà trong làng thường không theo một qui hoạch nào, tùy theo ý thích của các chủ nhân. Người Mèo ít sống xen ghép với các cư dân khác tộc. Trong mỗi làng thường các dòng họ sống quây quần bên nhau trên một khu đất nhất định. Bản Phố Chồ (xưa), xã Sủng Là, huyện Đồng Văn là một thí dụ. Bản này có bốn họ ở thành bốn khu vực riêng.
Ở một số địa phương gần đường biên giới Việt-Trung, xưa kia có nhiều trộm cướp nên các bản Mèo ở đây được xây dựng theo kiểu làng “phòng thủ”. Xung quanh làng có một vòng rào xây bằng đá rất kiên cố. Một trong những kiểu làng như thế, ngày nay hãy còn là Bản Chéo Sà Phìn thuộc xã Sà Phìn. Làng này có gần 20 nóc nhà, người ta đã xây dựng một vòng rào bằng đá dài khoảng 1000m và cao chừng 2m. Làng có 5 cổng đều có cánh cổng rất chắc chắn. Làng Lao Sang, xã Sủng Là, xung quanh làng không có lũy đá nhưng cứ 3-4 nhà, người ta lại xây dựng một vòng rào bằng đá khá kiên cố. Kiểu làng phòng thủ này xem ra lợi hại hơn kiểu làng vừa được giới thiệu ở trên.
Theo những người già cho biết thì từ xa xưa người Mèo vẫn ở nhà đất. Đến nay cũng như vậy chưa có một nơi nào đồng bào ở nhà sàn. Nhà người Mèo phổ biến là ba gian hoặc ba gian có thêm chái. Nhà người Mèo ở Hà Giang được làm khá chắc chắn vì đã biết dùng mộng. Còn ở các nơi khác mặc dù nhà khá to, nhưng chưa được vững chắc vì chủ yếu là dùng ngoãm và buộc lạt.
Làng Chéo Sà Phìn, một dạng làng phòng thủ. Nguồn: Phạm Hữu Lượng
Mái lợp cỏ tranh, ngói âm dương hoặc bằng ván xẻ (gỗ thông). Tường vách thường bằng ván xẻ, bằng liếp nữa, cỏ tranh. Nhà trình tường hoặc tường xếp bằng đá chỉ có ở những nơi gần biên giới. Tường trình rất dày có khi tới 70-80cm. Nền nhà khá cao (80-100 cm) xung quanh được kè bằng đá.
Bộ khung nhà người Mèo được hình thành trên cơ sở các vì kèo. Vì kèo cơ bản là kiểu vì kèo ba cột. Hai cột con hai bên và cột cái ở giữa, đầu chống lên cái nóc. Để liên kết các cột với nhau, ngoài hai kèo còn có xà ngang. Xà ngang của nhà người Mèo phổ biến là xà kép (một trên, một dưới ghép sát vào nhau). Còn các vì kèo được liên kết với nhau nhờ hệ thống xà dọc. Một dạng khác, tuy vẫn là vì kèo ba cột nhưng với hai xà kép và có thêm xà dọc ở chân cột con. Hoặc vì kèo bốn cột, vẫn trên cơ sở vì kèo ba cột nhưng có thêm một cột hiên ở phía trước. Đó là các kiểu vì kèo phổ biến ở người Mèo. Song cũng có nơi, tuy vẫn là kiểu vì ba cột, nhưng không làm xà kép.
MẶT BẰNG SINH HOẠT
Một kiểu mặt bằng sinh hoạt phổ biến hơn cả là Nhà ba gian. Gian hồi bên phải có cửa phụ ở đầu hồi để thông ra ngoài (CL1). Bên trong gian này, giáp vách tiền có giường dành cho vợ chồng chủ nhà (GC). Lui về vách hậu là bếp chính (BC). Gian này có vách ngăn và có cửa thông với gian giữa. Cột giữa của vì kèo ngăn giữa gian hồi phải và gian giữa là “cột thiêng” và được coi là cột chính.
Gian giữa, giáp vách hậu là bàn thờ (có nhà có bàn thờ, có nhà chỉ có một mảnh giấy đỏ dán trên vách) (TT). Nơi đây còn có bộ bàn ăn (BĂ). Về phía trước giáp vách ngăn với gian hồi bên phải đặt cối xay ngô (CX) Cửa chính (CL2) mở mặt trước nhà. Gian này cũng có vách ngăn, trổ cửa thông với gian hồi bên trái.
Gian hồi trái, giáp vách hậu là giường của khách (GK). Bên cạnh giường khách có bếp phụ (BP). Giáp vách tiền là giường dành cho con trai (GT). Nhà người Mèo còn có gác xép đặt trên xà ngang. Chuồng trâu bò được làm ở trước mặt nhà và chỉ cách nhà vài mét (NT). Một dạng mặt bằng khác là gian hồi đặt bếp chính lại ở bên trái nhà. Và gian giữa giáp vách tiền có đặt giường cho khách (GK).
Một kiểu mặt bằng sinh hoạt phổ biến của nhà người Mèo (trái) và mặt bằng sinh hoạt nhà người Mèo gian giữa đặt giường cho khách (phải). Nguồn: Phạm Hữu Lượng
Ngoài ra còn một kiểu thức nữa là giáp vách tiền của gian hồi bên phải và một phần của gian giữa được ngăn thành một buồng nhỏ dành cho vợ chồng chủ nhà (PC). Và cuối cùng là một dạng mặt bằng sinh hoạt trong nhà chỉ có vách ngăn thông nhau. Mặt trước nhà có hiên (H).
Mặt bằng sinh hoạt nhà người Mèo, giáp vách tiền của gian hồi bên phải và một phần của gian giữa được ngăn thành một buồng nhỏ và Mặt bằng sinh hoạt nhà người Mèo, trong nhà chỉ có vách ngăn giữa gian hồi bên phải và gian giữa. Nguồn: Phạm Hữu Lượng.
Đó là một số dạng mặt bằng sinh hoạt nhà người Mèo ở Hà Giang. Còn ở huyện Mai Sơn, Sơn La, cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt có khác chút. Nhà thường có chái. Ba gian chính để thông nhau và trong nhà không thấy có giường dành cho khách. Nếu nhà có khách người ta để khách nằm trên một tấm chiếu hoặc tấm da bò nơi giáp vách hậu thuộc gian hồi giường của chủ nhà.
Xem tư liệu phim về Hà Giang của đạo diễn Nguyễn Hữu Tuấn sản xuất những năm 2000.
Tổng hợp
Anh Nguyên
