Ông từng bị đưa vào danh sách đen và chứng kiến nhiều công trình bị phá huỷ. Tuy vậy, nhà sáng tạo vĩ đại người Brazil cùng những tòa nhà thách thức trọng lực đồ sộ vừa đưa tên mình vào hàng ngũ kiến trúc sư tinh hoa.
“Mọi không gian đều là của cộng đồng”, Paulo Mendes da Rocha nói. “Không gian riêng tư duy nhất mà bạn có thể tưởng tượng là trong tâm trí con người.” Kiến trúc sư người Brazil là cư dân của São Paulo, một thành phố nơi sở hữu tư nhân chênh lệch cộng đồng ở mức độ không thể khắc nghiệt hơn. Siêu đô thị lớn này bất bình đẳng rõ rệt đến mức giới siêu giàu di chuyển bằng trực thăng qua các sân thượng vì quá sợ tội phạm đường phố từ trên nhảy xuống.
Nhưng đối với Mendes da Rocha, người mới nhận huy chương vàng từ Viện Kiến trúc sư Hoàng gia Anh năm 2017 – giải thưởng từng trao cho những ngôi sao sáng như Le Corbusier và Frank Lloyd Wright, thì mặt đất là tất cả. Ông đã dành 60 năm sự nghiệp để nâng các cấu trúc bê tông khổng lồ thách thức trọng lực, hoặc không thì vùi chúng dưới mặt đất để giải phóng bề mặt như một nỗ lực không ngừng cho cộng đồng. “Thành phố phải nơi là dành cho tất cả mọi người, không thể chỉ cho số ít.”
Công trình nổi tiếng nhất của ông, Bảo tàng Điêu khắc Brazil (MuBE) ở São Paulo hoàn thành năm 1995, là kết quả của việc cố gắng không tạo ra một công trình nào cả. Thay vào đó, địa điểm này được hình thành như một khu vườn điêu khắc, với các phòng trưng bày nằm dưới lòng đất và một vòm bê tông ở trên. Khi được hỏi tại sao ông không chọn giải pháp rõ ràng, có thể là một công trình có sân điêu khắc ở giữa, ông trả lời đơn giản: “Nó sẽ che đi những thứ xảy ra ở đây và thành phố sẽ bị bỏ qua theo một cách nào đó.”
Người kiến trúc sư với chiếc áo blazer màu xanh hải quân rộng thùng thình và bộ ria mép trắng quen thuộc bất ngờ được thêm vào danh sách những cái tên nổi tiếng được khắc trên tường của RIBA, bên cạnh Zaha Hadid, Frank Gehry và Jean Nouvel. Trong thập kỷ vừa qua, Mendes da Rocha đã nhận được nhiều giải thưởng, giải Pritzker (giải Nobel của kiến trúc), giải Sư tử vàng tại Venice Biennale và giải thưởng Praemium Imperiale của Nhật Bản năm 2016. Mặc dù vậy, ông không có vẻ “phù hợp” với khuôn mẫu trong cuộc đua trở thành “kiến trúc sư ngôi sao”.
Ông vẫn duy trì văn phòng một người ở São Paulo, là một căn phòng khiêm tốn nằm trong trụ sở Viện Kiến trúc sư Brazil những năm 1940 nay đã xuống cấp. Văn phòng được thắp sáng bởi một bóng đèn trần, trên tường là dãy bảng đen nơi ông phác họa các cấu trúc với độ chính xác phi thường. Ông có một vài dự án ở nước ngoài. Khi thực hiện các dự án, ông hợp tác với các studio quanh thành phố, nhiều trong số đó được điều hành bởi các cựu sinh viên của ông.
“Tôi không muốn quản lý một doanh nghiệp”, ông nói. “Trên thế giới đã có nhiều rồi và tôi rất vui vì các đồng nghiệp của mình sẵn sàng làm điều đó. Việc không có văn phòng mang lại cho tôi sự tự do lớn nhất – không làm gì cả nếu tôi muốn!”
Đó là một mô hình làm việc lạ lùng với kiến trúc sư tầm cỡ như ông, nhưng có lẽ sự khác thường này bắt nguồn từ việc ông bị cấm điều hành văn phòng riêng ở Brazil trong gần 25 năm.
Khi chế độ độc tài quân sự lên nắm quyền vào năm 1964, ông và các kiến trúc sư cánh tả bị đuổi việc khỏi trường đại học và thu hồi giấy phép hành nghề. Nhiều người chạy trốn khỏi đất nước: Oscar Niemeyer đến Paris, nơi ông thiết kế trụ sở Đảng Cộng sản. João Batista Vilanova Artigas, đồng nghiệp và cố vấn thân cận nhất của Mendes da Rocha, rời đến Uruguay nhưng Mendes da Rocha chọn ở lại.
“Tôi không thể rời đi”, ông nói. “Tôi có năm người con và tôi không muốn từ bỏ đất nước. Đó là một khoảng thời gian khủng khiếp. Có những người bạn của tôi bị bắt và bị sát hại. Brazil vẫn đang sống với hậu quả của thời kỳ đó đến nay – tình trạng khủng hoảng hiện tại là tồn dư từ những năm tháng đó.”
Bị liệt vào danh sách đen gần nửa sự nghiệp, Mendes da Rocha nổi lên là điều đặc biệt hơn cả. Ông ghi dấu ấn lần đầu tiên ở tuổi 30 khi mới vào nghề, với bản thiết kế cho Câu lạc bộ điền kinh Paulistano. Các bức ảnh của công trình được công bố rộng rãi khi hoàn thành vào năm 1958 cho thấy hình ảnh tàu UFO bê tông tối giản: một chiếc đĩa giữ trên sáu thanh đỡ mảnh khảnh, mỗi thanh được tạo hình sắc bén để thể hiện hình dáng của lực đẩy mà chúng đang chống lại. Mỗi cặp dây cáp được căng từ đỉnh của vây bê tông giữ một lớp vỏ thép treo, che chở không gian của phòng tập thể dục bên dưới, giữ cho mặt đất mở và tầm nhìn xuyên qua không gian. Công trình đơn giản và thông thoáng nhất có thể, như một hàng rào ngăn thuần tuý.
Trong cấu trúc đơn giản mà táo bạo, công trình tạo ra sắc thái cho hàng loạt dự án về sau với logic xây dựng rõ ràng. Mỗi công trình được hình thành từ ý tưởng phải làm sao để nâng đỡ mái, làm thế nào để giải toả mặt đất. Nhà nguyện São Pedro của ông được xây dựng tại Campos do Jordão năm 1987 nhìn không giống như có thể đứng vững, gồm một tấm bê tông khổng lồ đặt trên chiếc hộp thủy tinh tinh xảo – toàn bộ được nâng đỡ một cách kỳ diệu nhờ cây cột duy nhất nằm ở giữa.
Kiến trúc sư cho biết ông học kỹ thuật từ cha mình, một kỹ sư và là nhà thiết kế nhiều công trình thủy lực và cơ sở cầu cảng. Tình yêu với cơ sở hạ tầng của họ thể hiện rõ trong các công trình bê tông thô của Mendes da Rocha, gợi hình ảnh đập ngăn và cầu vượt. Quan điểm vị lai cũng phổ biến trong các trường Paulista, nhóm Artigas và Lina Bo Bardi – cũng được biết đến là những người “Brazil thô mộc”. Họ ưa thích khối lượng lớn và vỏ bê tông thô hơn so với các đồng nghiệp Rio từ trường Carioca, điển hình là các đường cong trắng, mịn của Niemeyer. Trái ngược với cách tiếp cận chính thức được nhiều kiến trúc sư đương đại ưa chuộng, Mendes da Rocha khẳng định rằng “bạn chỉ có thể tưởng tượng ra những gì bạn biết cách xây dựng.”
Không gian triển lãm Brazil cho hội chợ triển lãm Expo 70 ở Osaka là minh chứng táo bạo nhất cho năng lực kỹ thuật của ông, một chiếc bánh waffle bê tông rộng lớn đặt lên một cảnh quan nhấp nhô, hỗ trợ trọng lượng lớn của mái nhà chỉ với ba điểm tinh tế. Mặc dù dự định là tạm thời nhưng công trình đã được đón nhận nồng nhiệt đến mức trường đại học địa phương muốn giữ lại làm trường dạy nhảy cho trẻ em. Tuy nhiên, chính phủ quân sự Brazil đã từ chối và phá bỏ công trình.
Chỉ thoáng qua, không gian triển lãm thể hiện những gì Mendes da Rocha xem là “quan điểm sáng lập kiến trúc”, như một “công cụ để định hình vùng đất”, ý tưởng mà ông phát triển cho cuộc thi thiết kế Trung tâm Pompidou ở Paris. Ông tưởng tượng về một quảng trường công cộng rộng lớn bên dưới tòa nhà, các tầng của phòng trưng bày xếp chồng lên nhau như một dãy các sân thượng dốc. Ông chỉ đứng sau Richard Rogers và Renzo Piano trong cuộc thi, nhưng cuối cùng, ông đã xây dựng một thứ có quy mô tương tự ở Lisbon, dưới hình thức Bảo tàng Huấn luyện viên Quốc gia được hoàn thành vào năm 2015.
Nằm gần khu kiến trúc gothic của Tu viện Jerónimos ở Belém, có chút cảm giác lạc lõng – kho chứa máy bay lớn màu trắng nằm trên các cột bê tông to, như thể lạc tới từ đường phố của São Paulo. Tuy vậy, nó có lẽ sẽ mềm mại hơn theo thời gian và khi được sử dụng. Như Mendes da Rocha khẳng định: “Không ai xây dựng một công trình đã hoàn thành”.
Tác giả
Oliver Wainwright
Biên tập
Hạnh Nguyễn
Nguồn
The Guardian
