Nghệ thuật tượng gỗ dân gian Tây Nguyên

Việt Nam có nền nghệ thuật dân gian rất phong phú và hấp dẫn của các dân tộc Tây Nguyên. Ở đây ngoài các sản phẩm thủ công, đồ dùng trong gia đình như quần áo, đồ trang sức v.v… còn bắt gặp những chạm khắc và tượng gỗ mà bất cứ ở buôn nào, làng nào cũng có. Tuy đã bị mất mát khá nhiều qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhưng những còn lại cũng đủ làm bằng chứng cho một nền nghệ thuật dân gian độc đáo, hơn thế nữa giữa các phong cách nghệ thuật dân gian có lẽ đây là phong cách ít biến đổi nhất.

Rừng là thiên la địa võng, là những mũi tên, là cây ná chống quân thù để giữ buôn làng. Rừng gắn liền với cuộc sống thường ngày, là môi trường cho cuộc sống, là nguyên liệu làm cho nghệ thuật nảy nở. Nói một cách khác người dân Tây Nguyên đã bắt rừng phục vụ cho con người trên mọi phương diện kể cả nghệ thuật. Cây gỗ, cây nứa từ bỏ cuộc sống âm thầm để hóa thân vào cuộc đời mới, thành chiếc tẩu hút thuốc, cái tang trống, cây cán giáo, cái ná, cái nỏ, cầu thang. Ngoài cuộc đời thực dụng tre gỗ còn sống với cuộc đời nghệ thuật, bởi trên mình nó đã mang nặng một hình dáng và những trang trí do sự cần cù và yêu đời của con người mang lại.

Ngoài những thứ có công dụng thường ngày đó còn có các cột, trên tạc hình biểu trưng cái nồi hoặc cánh tay thần ở nhà rông, hoặc các tượng gỗ đặt ở các nhà mồ. Những tượng gỗ này tập trung sự chú ý của mọi người hơn vì số lượng nhiều và đề tài thường liên quan mật thiết với con người. Hơn nữa có đầy sức hấp dẫn, đóng vai trò thức tỉnh sự âm thầm của rừng của núi.

Nói đến tượng gỗ Tây Nguyên là nói đến tượng nhà mồ, cùng một lúc mang hai yếu tố tín ngưỡng và nghệ thuật. Tước bỏ yếu tố tín ngưỡng đi, cái còn lại là một gia tài nghệ thuật phong phú. Với những dụng cụ thô sơ, với tấm lòng trung hậu thuần phác, người nghệ sĩ vô danh dân gian Tây Nguyên đã đặt hết ưu ái, tính nhân đạo của mình, của buôn làng vào những khúc gỗ bình dị, đối với người đang sống và cả người đã mất.

TƯỢNG GỖ TÂY NGUYÊN TÍN NGƯỠNG VÀ NGHỆ THUẬT

Với quy hoạch không rộng lắm cho khu nhà mồ, diện tích trung bình của một nhà mồ khoảng 48m2, nếu nhiều nhà mồ thì diện tích sẽ rộng ra không tuân theo một quãng cách nhất định nào. Đất nhà mồ nào cũng đều tuân theo một hướng nhất định là Đông-Tây. Người chết được chôn đầu ở hướng Đông và chân ở hướng Tây, biểu hiện cho người chết đã vĩnh viễn đi vào đêm tối, vào một thế giới khác.

Một nhà mồ thường chia làm hai phần; nhà dành cho phần xác và nhà dành cho phần hồn. Nhà dành cho phần xác là nhà chính, trên quan tài được dựng nhà lợp lá ngoài đan phên có hoa văn; ở đầu và chân quan tài có 2 tượng hoặc những hình sừng, ngà voi canh giữ, bên ngoài có hàng rào gỗ vây bọc, bốn góc có bốn tượng người và trên các trụ hàng rào là hình chuộng, hình nồi…

Nhà phần xác theo hướng Đông-Tây, nhà dành cho phần hồn theo hướng Nam-Bắc và cách chân người chết khoảng 3m. Nhà cho phần hồn có 3 hàng cột chạy song song với nhau và nối với nhau bằng nhiều đòn tay đơn giản. Phần cao ở giữa cao hơn tượng trưng cho phần hồn. Hai hàng thấp hơn ở các đầu cột có hình nồi hoặc ngà voi. Hiện nay quy hoạch này ít thấy hơn mà hình thức khá phổ biến là chỉ có một nhà dành cho cả phần xác lẫn phần hồn.

Ngoài tín ngưỡng đeo đẳng theo họ, an ủi họ trong những đụng độ của cuộc sống, ngày lễ bỏ mả hay ngày hoàn thành nhà mồ là để thực hiện một tin ngưỡng và là một dịp để sinh hoạt nghệ thuật trong một quy mô lớn, không phải một buôn, một làng mà cho nhiều buôn làng tham dự, đóng góp. Họ nhảy múa, ca hát, ngâm thơ, kể chuyện cổ tích, kẻ chuyện anh hùng ca… quanh nhà mồ vừa mới hoàn thành. Có một số nơi ở huyện An Khê tỉnh Gia Lai – Kon Tum dịp này cũng là dịp trở tài múa rối đưa những con rối về biếu người chết làm đồ chơi.

Những con rối thể hiện người giã gạo, người đánh trống, người cầm súng, có con chồn, con khỉ, con chim gõ kiến… được đặt trên phiến gỗ có ròng rọc chạy đi chạy lại và rối cử động nhờ các cần điều khiển. Sau khi hoàn thành các con rối, các già làng và những người làm ra chúng phải cúng một con heo để làm cho “trời không đánh, ma không làm” về tội phạm thượng đã tái tạo ra con người. Trong buổi vui chia tay giữa người sống và người chết này, trò múa rối được tổ chức quanh nhà mồ, mỗi con rối được bốn thiếu nữ chưa chồng khiêng và một hoặc hai thanh niên chưa vợ điều khiển.

Cuộc múa rối được tiến hành quanh nhà mồ theo sau là nhảy múa ca hát đánh chiêng, trống… ở dưới ba ngọn cờ đỏ, đen, trắng, được coi như điểm hội tụ thu hút các niềm vui, thôi đừng than khóc, buồn phiền nữa. Cũng trong buổi lễ bỏ mả này, người dân Tây Nguyên còn thưởng thức tài đẽo gọt, tạc các hình người, hình thú, thưởng thức vẻ đẹp của nhà mồ, tài năng làm ra các con rối, mọi người xuýt xoa khen ngợi và thành những câu chuyện truyền khẩu lan từ buôn này sang làng khác. Sau buổi lễ họ ra về với vẻ thỏa mãn, yên tâm với điềm lành cho những ngày sắp tới.

Bất cứ buôn nào, làng nào cũng có những người thợ khéo, những nghệ sĩ dân gian, họ tập họp nhau lại dưới sự chỉ dẫn của các già làng để dựng nhà mồ, tạc tượng, làm con rối, vẽ hoa văn trang trí… Tượng gỗ Tây Nguyên với rất nhiều đề tài, có thể là tượng nam, hoặc nữ, có mặc quần áo hay khỏa thân, đứng hoặc ngồi chống tay lên má. Cũng có khi là tượng người mẹ bế con, người đánh trống, người cầm súng, hoặc lại có một vài lính Tây lính Mỹ… Tất cả, từ tượng người, tượng thú, các hình biểu trưng trong một không gian tự nhiên đã trở thành một cơ cấu mật thiết, không thể tách rời.

---