Ruy Ohtake sinh ngày 27 tháng 1 năm 1938 tại São Paulo, Brazil, và qua đời ngày 27 tháng 11 năm 2021 ở tuổi 83. Ông là con trai của nghệ sĩ trừu tượng nổi tiếng Tomie Ohtake, người Nhật Bản di cư đến Brazil, và mối liên kết gia đình này đã để lại dấu ấn sâu sắc trong sự nghiệp của ông, nơi nghệ thuật và kiến trúc hòa quyện chặt chẽ.
Tốt nghiệp chuyên ngành Kiến trúc tại Đại học São Paulo (FAU-USP) năm 1960 chính là sự kiện đặt nền móng cho quá trình thực hành kéo dài hơn sáu thập kỷ. Thể loại hình công trình Ruy Ohtake thiết kế phủ rộng từ nhà ở tới viện văn hóa, khách sạn, ngân hàng, sân vận động, tháp doanh nghiệp, hệ thống giao thông và đại sứ quán. Năm 1980, ông trở lại giảng dạy tại các trường đại học, đóng vai trò quan trọng trong việc truyền cảm hứng và kiến thức cho thế hệ kiến trúc sư trẻ.
Ruy Ohtake theo đuổi một triết lý thiết kế độc đáo, nơi đường cong, màu sắc và cảm xúc trở thành trung tâm của sáng tác kiến trúc. Ông từ chối những đường thẳng chuẩn mực – mà theo ông là nhàm chán và dễ đoán – để thay bằng các hình thức uốn lượn, nhằm kích hoạt cảm quan và tạo ra kết nối tinh tế với người sử dụng. “Với đường cong, nhận thức và giác quan của chúng ta được tham gia nhiều hơn,” ông chia sẻ. Còn cách sử dụng màu sắc táo bạo dường như ông chịu ảnh hưởng từ người mẹ là nghệ sĩ, với niềm tin rằng “màu sắc là cuộc sống”.
Phương pháp sáng tác của Ohtake mang tính trực giác, thiên về cảm xúc, can đảm và không ngại gây tranh luận. Cảm hứng thiết kế của ông bắt nguồn từ thiên nhiên – sóng biển, đường chân trời, hình trứng – và đặc biệt từ kiến trúc sư Oscar Niemeyer, người thầy tinh thần trong sự nghiệp ông. Với Ohtake, kiến trúc không đơn thuần là tổ hợp công năng, mà là trải nghiệm thị giác và xúc cảm. Ông phản đối sự đơn điệu của kiến trúc hiện đại và khuyến khích việc sử dụng hình thức, màu sắc phong phú để làm giàu cho đời sống đô thị, đặc biệt tại Brazil.
Để hiểu rõ hơn về quá trình sáng tạo của Ruy Ohtake, chúng tôi tổng hợp nhiều cuộc trò chuyện cùng kiến trúc sư, tại đây, ông chia sẻ về những ảnh hưởng lớn nhất trong sự nghiệp và các kiến trúc sư đương đại mà ông ngưỡng mộ.
Những yếu tố nào trong quá trình trưởng thành và nền tảng cá nhân đã định hình nguyên lý và triết lý thiết kế của ông?
Ruy Ohtake: Dựa vào trực giác, sự táo bạo, và không ngại gây tranh luận.
Ai là người ảnh hưởng lớn nhất đến công việc của ông?
Về hình khối: Oscar Niemeyer; màu sắc: Georges Braque và Tomie Ohtake; nét vẽ và chất liệu tạo hình: Pablo Picasso.
Điểm mạnh lớn nhất của ông là gì và ông đã phát triển kỹ năng đó như thế nào theo thời gian?
Sự tò mò để quan sát, khả năng vẽ và luôn cảm nhận được “nhịp điệu” của không gian.
Trong thời đại mà hình ảnh tạo dựng bằng máy tính đã trở nên phổ biến, liệu còn chỗ đứng cho việc làm mô hình vật lý hay phác thảo bằng tay không?
Mọi biểu đạt của tôi đều đi từ ý tưởng trong đầu ra tay – vì vậy tôi chỉ đơn giản là vẽ. Dù vậy, công nghệ vẽ vẫn rất hữu ích.
Theo ông, vì sao Brazil lại có nhiều kiến trúc sư xuất sắc đến vậy?
Theo tôi, giai đoạn sôi động nhất của văn hóa Brazil là vào những năm 1950–70, với kiến trúc, âm nhạc, văn chương, điện ảnh và sân khấu. Ngày nay, chúng ta là kết quả của thời kỳ đó. Thách thức là làm sao đưa tính đương đại vào dòng chảy sáng tạo ấy với các khái niệm rõ ràng và vẻ đẹp sâu sắc.
Những yếu tố cốt lõi trong kiến trúc của ông là gì?
Đó là mối quan hệ với đô thị. Kiến trúc là một phần của lịch sử thành phố, vì vậy bất kỳ can thiệp hay biểu đạt nào mang tính đương đại đều có thể trở thành nhân tố then chốt trong sự phát triển của đô thị ấy. Kiến trúc cần phải tạo ra sự bất ngờ và cảm xúc. Đồng thời, đời sống bên trong công trình cũng cần phải dễ chịu, tự nhiên, chứ không nên bị áp đặt hay gượng ép.
Ông có xem kiến trúc là một loại hình nghệ thuật, và công trình như một bức tranh không?
Chắc chắn rồi. Kiến trúc là một bộ môn nghệ thuật – có lẽ là loại hình khó nhất, bởi con người thực sự sống và làm việc trong nó. Sự hiện diện của kiến trúc như một hình thái nghệ thuật trong lòng thành phố có ý nghĩa vô cùng quan trọng.
Theo ông, kiến trúc của mình có thể được gọi là “kiến trúc Brazil” không? Nó kết nối thế nào với đất nước và văn hoá bản địa?
Tôi thiết kế kiến trúc Brazil và làm việc với văn hóa Brazil bởi đó là cội rễ của tôi. Nhưng tôi cũng cho rằng, biểu đạt kiến trúc phải… – tôi không thích từ “quốc tế”, nhưng nó phải dành cho tất cả mọi người. Kiến trúc cần mang tính toàn cầu.
Ông có nghĩ rằng kiến trúc sư nên làm nhiều hơn để kết nối với công chúng không?
Ngày nay, không gian lớn nhất của kiến trúc chính là thành phố – và điều đó ảnh hưởng trực tiếp đến cộng đồng.
Những kiến trúc sư hoặc nhà thiết kế đương đại nào khiến ông ngưỡng mộ nhất?
Zaha Hadid (1950–2016), Frank Gehry, Richard Rogers và Thom Mayne.
Ngoài kiến trúc, ông hiện đang quan tâm đến điều gì và nó ảnh hưởng ra sao đến thiết kế của ông?
Một mặt, là trẻ em – với sự tự nhiên và tự do của chúng. Mặt khác, là hệ thống vĩ mô của vũ trụ – với chuyển động của các thiên thể và dòng chảy của chúng.
Lời khuyên hay nhất mà ông từng nhận được là gì? Và ông sẽ nói gì với các kiến trúc sư, nhà thiết kế trẻ?
Lịch sử rất quan trọng trong quá trình đào tạo và nhận thức của tôi; còn tương lai là trung tâm trong các đề xuất kiến trúc của tôi.
Châm ngôn cá nhân của ông là gì?
Kiến trúc và đô thị phải song hành để xóa bỏ bất công xã hội.
Trong suốt sự nghiệp, Ohtake đã thiết kế hơn 400 công trình, nhưng nổi bật nhất và được cộng đồng nhớ đến nhiều nhất gồm Khách sạn Unique, Học viện Tomie Ohtake, Ngôi nhà Tomie Ohtake và các dự án cộng đồng ở Heliópolis, nơi thể hiện rõ triết lý xã hội gắn bó với cộng đồng nghèo và ngôn ngữ kiến trúc mang tính điêu khắc, giàu màu sắc.
Nằm ở khu Jardins, đối diện công viên Ibirapuera, Khách sạn Unique (khánh thành năm 2002) đã biến ràng buộc quy hoạch về chiều cao thành cơ hội để kiến tạo một hình khối điêu khắc: một vòng cung khổng lồ, đảo chiều, dài gần 100 mét và cao 25 mét. Công trình gợi hình ảnh một con tàu khổng lồ đang neo đậu, một lát dưa hấu bị cắt đôi, hay một kết cấu treo vượt trọng lực – một biểu tượng thị giác hiếm thấy trong cấu trúc đô thị vốn đặc và dày đặc.
Điều độc đáo nằm ở khoảng rỗng bán nguyệt dưới thân nhà: khối tích bị “lấy đi” tạo khoảng trống cho lối vào, khiến toàn bộ công trình như được treo lơ lửng giữa hai đầu hồi bê tông. Đây không chỉ là một thủ pháp tạo hình, mà còn là một giải pháp tổ chức không gian–đô thị, đưa khối khách sạn trở thành một “thiết bị” công cộng có tính biểu đạt.
Mặt đứng của Unique được tiết chế bảng màu nhưng giàu tính biểu đạt vật liệu. Hai đầu hồi bê tông như hai tấm sườn giữ “thân tàu”. Phần bụng cong ốp gỗ tạo cảm giác ấm áp, tương phản với lớp vỏ đồng tiền oxy hoá (pre-oxidized copper) xanh rêu bao phủ toàn bộ mặt phẳng đứng. Những cửa sổ tròn đường kính 1,8 m lặp nhịp đều, gợi hình ảnh “cửa sổ mạn tàu”, đồng thời chuẩn hóa mô-đun ánh sáng và tầm nhìn cho mỗi phòng.
Lựa chọn đồng tiền oxy hoá không chỉ nhằm tạo sắc độ thị giác, mà còn là quyết định vật liệu có tính bền vững: khả năng chịu phong hoá cao, bề mặt patina ổn định và tiềm năng tái chế, thích hợp với khí hậu nhiệt đới ẩm của São Paulo. Đây là một lập luận vật liệu học vừa giàu biểu tượng vừa mang tính kỹ thuật, làm sâu thêm tầng nghĩa cho công trình.
Unique được xây dựng trên hệ bản–vỏ bê tông cốt thép với trụ chịu lực dọc thân, cho phép tạo khẩu độ lớn và treo các tầng phòng phía trên khoảng rỗng. Bố trí phòng theo nhịp cong của hình học vòng cung: ít phòng ở tầng thấp, dồn mật độ phòng ở tầng cao để tối ưu tầm nhìn về thành phố. Nội thất phòng mang cảm giác “cabin tàu” – các bức tường cong ôm lấy không gian, mở ra tầm nhìn qua cửa sổ tròn khổng lồ.
Trên mái, kiến trúc được hoàn tất bằng một boong gỗ – nơi bố trí hồ bơi màu đỏ cùng nhà hàng Skye. Đây là “tầng công cộng” thứ hai, đối trọng với khoảng rỗng dưới bụng nhà, biến khách sạn thành công trình hai mặt: vừa là nơi lưu trú, vừa là không gian đô thị mở.
Nội thất do João Armentano thiết kế, hướng đến sự tiết chế, cân bằng với kịch tính hình khối của Ohtake. Cảnh quan do Gilberto Elkis thực hiện, giúp hoà nhập khối kiến trúc với môi trường đô thị xanh của khu Jardins. Toàn bộ công trình vì thế trở thành một hệ thống đa lớp: kiến trúc – nội thất – cảnh quan, thống nhất trong cùng một tuyên ngôn hình khối điêu khắc.
Instituto Tomie Ohtake, khánh thành vào năm 2001 tại São Paulo, nơi kiến trúc vừa là sự tưởng niệm vừa là một tuyên ngôn về tinh thần sáng tạo. Được đặt theo tên của mẹ ông – nữ họa sĩ Tomie Ohtake – công trình này không đơn giản là một trung tâm văn hóa, mà là một cánh tay nối dài của nghệ thuật ra với cộng đồng. Tại đây, Ohtake đã khéo léo xây dựng một kiến trúc tích hợp: các không gian triển lãm, xưởng làm việc, phòng hội thảo, lưu trữ và khu vực dịch vụ được tổ chức quanh một “Grand Hall” trung tâm, như một trục kết nối mở, cho phép nghệ thuật và đời sống đô thị giao thoa một cách tự nhiên.
Hình thức kiến trúc không chỉ gây ấn tượng bằng mặt tiền giàu biểu đạt, với những khối màu và đường cong đặc trưng của Ohtake, mà còn bởi cách tổ chức không gian bên trong đầy linh hoạt. Công trình có khả năng tiếp nhận cùng lúc nhiều loại hình sự kiện – từ triển lãm nghệ thuật đương đại, buổi biểu diễn, hội thảo chuyên môn cho đến hoạt động giáo dục cộng đồng. Mọi chi tiết đều hướng tới việc phá vỡ ranh giới giữa không gian chuyên biệt của nghệ thuật và không gian thường nhật của công chúng. Đó là sự chuyển dịch từ một bảo tàng khép kín sang một tổ hợp văn hóa mở, nơi người xem được mời gọi tham gia vào trải nghiệm sáng tạo, thay vì chỉ đứng ngoài chiêm ngưỡng.
Tinh thần của Instituto Tomie Ohtake phản ánh một quan niệm kiến trúc mà Ruy Ohtake luôn kiên định: công trình phải là một thực thể sống, đối thoại liên tục với xã hội và thành phố. Kiến trúc không chỉ dừng lại ở lớp vỏ bao che cho nghệ thuật, mà bản thân nó trở thành một hành vi nghệ thuật, mở rộng biên giới của sáng tạo sang lĩnh vực đời sống. Chính ở đây, tính điêu khắc trong đường nét và màu sắc của Ohtake không còn là biểu hiện hình thức, mà trở thành phương tiện để khẳng định bản chất cởi mở, linh hoạt và nhân văn của kiến trúc.
Ngôi nhà kiêm xưởng sáng tác mà Ruy Ohtake thiết kế cho mẹ mình, nữ họa sĩ Tomie Ohtake, tại São Paulo cuối thập niên 1960, là một minh chứng đặc sắc cho khả năng dung hợp giữa đời sống và sáng tạo trong kiến trúc. Trên một khu đất với mặt tiền hẹp và phía sau nở rộng, ông đã kiến tạo một cấu trúc duy nhất bao bọc trọn vẹn cả không gian sinh hoạt lẫn không gian làm việc, dưới một mái che thống nhất. Lớp vỏ bê tông thô, để lộ sự mạnh mẽ và tính chân thực của vật liệu, vừa tạo khung bao vừa định hình những khối khép kín như phòng ngủ và khu phụ, trong khi các khoảng mở liền kề dẫn dắt ánh sáng, không khí và cảnh quan tràn vào, hình thành một chuỗi trải nghiệm liền mạch từ nội thất ra ngoại thất.
Điều đáng chú ý trong công trình này là cách Ruy Ohtake xử lý không gian như một dòng chảy liên tục. Các bức tường bê tông và mặt phẳng sàn không dừng lại ở giới hạn kỹ thuật, mà được kéo dài, uốn lượn, kết nối phòng ở với sân vườn, dẫn dắt tầm nhìn ra hồ bơi phía sau. Chính sự liền lạc này khiến công trình trở thành một “khối sống” toàn vẹn, nơi hình thức kiến trúc, cảnh quan và hoạt động nghệ thuật đan xen, không còn phân biệt rõ ràng giữa chốn ở và chốn sáng tác. Tính chất điêu khắc của khối bê tông, trong khi gợi đến mỹ học Brutalism đương thời, lại được làm mềm bởi đường cong uyển chuyển – một ám chỉ tinh tế đến thế giới hội họa trừu tượng của Tomie Ohtake.
Hơn nửa thế kỷ trôi qua, ngôi nhà vẫn giữ nguyên giá trị thẩm mỹ và học thuật, không chỉ bởi nó từng nhận giải thưởng Carlos Millán từ Viện Kiến trúc sư Brazil, mà còn bởi nó mở ra một quan niệm khác về kiến trúc nhà ở. Đây không phải là nơi trú ngụ đơn thuần, mà là một không gian nghệ thuật toàn diện, nơi sinh hoạt và sáng tạo cùng chung sống, nơi vật liệu thô và hình khối kiến trúc trở thành bệ phóng cho cảm xúc và tác phẩm.
Với giới kiến trúc sư, công trình này là một minh họa thuyết phục rằng kiến trúc, khi được đặt trong mối quan hệ đối thoại trực tiếp với nghệ thuật, có thể vượt khỏi chức năng để trở thành một tác phẩm sống, nuôi dưỡng và phản chiếu tinh thần của người cư ngụ.
Heliópolis, khu ổ chuột lớn nhất São Paulo, từng được xem là biểu tượng cho sự bất bình đẳng đô thị của Brazil. Khi Ruy Ohtake bắt đầu can thiệp vào đây, ông không tìm cách áp đặt một hình thức kiến trúc hào nhoáng từ bên ngoài mà xuất phát từ chính nhu cầu của cộng đồng. Dự án cộng đồng tại Heliópolis vì vậy không chỉ là một tập hợp nhà ở xã hội, mà là một tiến trình tái cấu trúc không gian sống nhằm khẳng định phẩm giá và sự hiện diện của người dân trong đời sống thành phố.
Điểm nhấn của dự án là các khối nhà tròn – thường được gọi là “Redondinhos” – được tổ chức theo mô-đun đơn giản với bốn căn hộ xoay quanh một lõi chung, thay thế cho những hành lang dài vốn dễ trở thành nơi tụ tập bất an. Giải pháp mặt bằng này không chỉ trả lời bằng hình học, mà còn gợi mở một cấu trúc xã hội mới: mỗi tầng là một cộng đồng thu nhỏ, khuyến khích tiếp xúc, giám sát tự nhiên và tinh thần gắn bó giữa các hộ gia đình. Bằng việc từ chối hình thức hộp khối quen thuộc của nhà ở xã hội và thay vào đó là đường cong bao dung, Ohtake đã đưa tính nhân văn vào ngay trong quyết định hình học cơ bản nhất.
Bên cạnh nhà ở, ông còn tạo dựng các thiết chế văn hóa và giáo dục ngay trong lòng khu dân cư, từ trung tâm văn hóa, thư viện, không gian triển lãm đến trường kỹ thuật. Những công trình này mang tính chất “mốc neo” cho đời sống cộng đồng, nơi trẻ em và thanh thiếu niên có thể tiếp cận tri thức, nghệ thuật và nghề nghiệp mà không cần rời bỏ môi trường sống quen thuộc.
Thậm chí cả việc sơn lại những ngôi nhà nhỏ bằng gam màu rực rỡ cũng trở thành một chiến lược đô thị: nó trao lại cho người dân quyền năng định nghĩa thẩm mỹ của khu phố mình, biến cái nghèo nàn thành sắc màu, và khơi dậy niềm tự hào nơi vốn bị xã hội xem là ngoại biên.
Dự án Heliópolis của Ruy Ohtake vì thế có ý nghĩa vượt xa phạm vi kiến trúc xây dựng. Nó khẳng định rằng hình thức kiến trúc có thể tạo ra sự thay đổi xã hội, rằng không gian được thiết kế với sự đồng cảm và sự tham gia của cộng đồng có thể biến một khu ổ chuột thành một môi trường sống có phẩm chất. Với giới kiến trúc sư, Heliópolis trở thành một minh chứng mạnh mẽ rằng kiến trúc, khi gắn với thực tại xã hội và được nuôi dưỡng bằng tinh thần nhân văn, có khả năng kiến tạo công bằng và khẳng định vai trò của mình như một tác nhân tích cực trong quá trình tái thiết đô thị.
Biên tập & Tổng hợp
Anh Nguyên
Ảnh
ohtake.com.br, Getty Image, các nguồn tổng họp từ Internet
