Trong dòng chảy kiến trúc đương đại, nơi ranh giới giữa nghệ thuật và công năng ngày càng được làm mờ đi, công trình House to Watch the Sunset (Nhà để ngắm hoàng hôn) của nghệ sĩ – kiến trúc sư người Thụy Sĩ Not Vital nổi bật như một biểu tượng của chủ nghĩa tối giản và trải nghiệm không gian. Được xây dựng năm 2005 tại ốc đảo Aladab, gần thành phố Agadez (Niger), công trình không chỉ là một tòa tháp quan sát, mà còn là minh chứng sống động cho khái niệm “SCARCH” (Sculpture + Architecture) do Vital khởi xướng, nơi điêu khắc và kiến trúc hòa làm một.
Với mục đích duy nhất: ngắm mặt trời lặn, tòa tháp cao 13 mét được tổ chức thành ba tầng riêng biệt. Mỗi tầng chỉ có thể tiếp cận bằng cầu thang ngoài trời độc lập, không hề có kết nối nội bộ. Hình thức bậc thang vươn cao, kết hợp với những lối đi xoắn ốc dẫn tới các cửa vào, gợi nhớ đến những đài thiên văn cổ đại như Jantar Mantar ở Ấn Độ. Không có lan can hay chi tiết an toàn dư thừa, cấu trúc tạo nên một sự căng thẳng có chủ ý, buộc người tham gia tập trung vào hành trình di chuyển, theo dõi mặt trời dần chìm xuống ở những cao độ khác nhau.
Điều khiến công trình trở nên đặc biệt chính là cách Vital khai thác ánh sáng và bóng tối. Các tầng được bố trí để khung cảnh hoàng hôn thay đổi liên tục theo góc nhìn, biến trải nghiệm ngắm cảnh thành một hành vi tham dự chủ động. Không có nội thất cầu kỳ, chỉ là những khoảng trống thuần khiết, House to Watch the Sunset nhấn mạnh sự tinh giản tuyệt đối, nơi không thể thêm bớt bất cứ chi tiết nào mà không làm biến đổi bản chất.
Triết lý này cũng phản ánh cách làm việc trực giác của Not Vital: kiến trúc được hình thành mà không cần bản vẽ hay mô hình sơ bộ, mà hoàn toàn dựa trên cảm nhận bản năng và mối quan hệ trực tiếp với bối cảnh địa phương.
Not Vital đã lựa chọn vật liệu địa phương để đảm bảo công trình hòa nhập trọn vẹn vào cảnh quan sa mạc Sahara: gạch bùn (adobe) trộn với rơm rạ và phân động vật, vốn là một kỹ thuật xây dựng truyền thống của người Tuareg ở Niger. Quá trình thi công diễn ra nhanh chóng, dưới sự cộng tác của thợ thủ công địa phương, và không cần đến giấy phép quy hoạch bởi một lợi thế trong môi trường sa mạc vốn ít ràng buộc. Kết quả là một cấu trúc bền vững, thích ứng với khí hậu khắc nghiệt: adobe cách nhiệt hiệu quả, chống lại cái nóng ban ngày lẫn lạnh giá ban đêm, đồng thời hòa quyện hoàn hảo với gam màu đất của sa mạc.
So với các phiên bản khác trong cùng series, tại Thụy Sĩ (bê tông), Brazil (gỗ angelim vermelho), hay Mông Cổ (sắt) thì phiên bản Niger nhấn mạnh tính site-specific. Ở đây, vật liệu không chỉ là phương tiện xây dựng mà còn trở thành biểu tượng văn hóa, phản ánh lối sống du mục của Vital, đồng thời đóng góp vào tinh thần của Land Art.
House to Watch the Sunset là một phần trong loạt công trình Vital thực hiện tại Niger (2005–2007), bên cạnh House to Watch the Night Skies, House Against Heat and Sandstorms, và các trường học hình kim tự tháp. Dù không phải kiến trúc sư chuyên nghiệp, Vital tiếp cận dự án với sự tự do sáng tạo, tránh mọi quy phạm khắt khe, để tạo ra những không gian gợi nhắc đến khái niệm sublime, được hiểu là con người và thiên nhiên hòa làm một. Công trình đặt ra một thách thức cho giới kiến trúc: suy ngẫm về thể loại “kiến trúc vô dụng”, nơi chức năng bị giản lược đến tối thiểu, để nhường chỗ cho trải nghiệm cảm xúc và sự chiêm nghiệm.
Trong hành trình mang tính “du mục” của mình, từ Engadin (Thụy Sĩ) đến nhiều châu lục, Vital nuôi tham vọng “chinh phục mọi lục địa” bằng series này. Với giới kiến trúc, những tác phẩm của ông gợi nhớ đến James Turrell hay Robert Irwin, nơi ánh sáng và không gian trở thành chất liệu sáng tác, khuyến khích tư duy thiết kế hướng về sự trải nghiệm tinh thần hơn là tính tiện nghi đơn thuần.
Not Vital (tên đầy đủ Not Engel-Vital), sinh năm 1948 tại một ngôi làng nhỏ tên Sent ở thung lũng Engadin, Graubünden, Thụy Sĩ. Là một nghệ sĩ, nhà điêu khắc và kiến trúc sư với lối sống du mục, ông thường xuyên di chuyển giữa quê nhà với nhiều địa danh như Bắc Kinh, Rio de Janeiro, Chile hoặc những vùng đất khác. Tuổi thơ gắn liền với núi non và rừng sâu đã hình thành nơi ông niềm say mê văn hóa Engadin. Là người nói tiếng Romansch, ngôn ngữ hiếm nhất trong bốn ngôn ngữ chính thức của Thụy Sĩ, Vital đã sáng lập Not Vital Foundation (2003) tại Ardez để bảo tồn thư viện sách Romansch và các giá trị văn hóa địa phương.
Vital theo học nghệ thuật thị giác tại Université Expérimentale de Vincennes (Paris, 1968–1971), sau khi từng lưu học ở Paris và Rome. Ông khởi nghiệp nghệ thuật tại New York năm 1974, phát triển phong cách đa dạng trải dài từ điêu khắc, hội họa, bản vẽ cho đến kiến trúc. Với tư cách một “nghệ sĩ du mục” và “nhà thám hiểm”, Vital lấy cảm hứng từ nhiều nền văn hóa toàn cầu, từ văn hoá dân gian châu Âu đến truyền thống châu Phi và Á Đông, đồng thời hợp tác với nhiều thợ thủ công địa phương: thợ rèn Bắc Kinh, thợ thủy tinh Murano hay thợ bạc Tuareg. Triết lý sáng tác của ông nhấn mạnh việc kiến tạo những không gian sống “tự thiết kế” để con người, thiên nhiên và văn hóa giao thoa.
Năm 2009, ông đưa ra khái niệm SCARCH, sự kết hợp giữa sculpture và architecture để mô tả những công trình quy mô lớn, site-specific, mang tính trầm tư và gắn bó với môi trường. Tiêu biểu có loạt House to Watch the Sunset (Niger, Brazil, Thụy Sĩ), Makaranta – ngôi trường hình kim tự tháp ở Niger (2004) phục vụ 600 trẻ em, Bataan Chapel (Philippines), đảo đá cẩm thạch ở Patagonia, đường hầm NotOna (Chile), cùng nhiều dự án gần đây ở Amazon Brazil và Indonesia. Các tác phẩm này không chỉ là công trình kiến trúc, mà còn là những “môi trường sống động” khuyến khích cộng đồng tham gia, đồng thời tạo sinh kế cho người dân địa phương.
Năm 2016, Vital mua lại và cải tạo lâu đài Tarasp (thế kỷ 11), biến nó thành một không gian nghệ thuật đương đại, kết hợp sưu tập và điêu khắc, mở cửa cho công chúng qua công viên điêu khắc Parkin Sent. Năm 2023, Alma Zevi xuất bản cuốn Not Vital: Sculpture, tài liệu toàn diện đầu tiên về sự nghiệp của ông, giới thiệu hơn 450 tác phẩm và khẳng định vị trí tiên phong của Vital trong việc xóa nhòa ranh giới giữa nghệ thuật và kiến trúc.
Tổng hợp & Biên tập
Anh Nguyên
Ảnh
Not Vital
