Porto Cervo: Biểu tượng của thời hoàng kim mùa hè Ý, được xây dựng từ đầu cách đây 60 năm tại một khu vực hoang sơ của Sardinia, trở thành một động lực tiên phong trong phát triển đô thị, chú trọng bảo tồn sự đa dạng cảnh quan bản địa.
Vào đầu thập niên 1960, John Duncan Miller — một tài phiệt tốt nghiệp Cambridge, từng là phóng viên của tờ The Times tại Washington và có thời gian phục vụ trong ngành tình báo Anh ở thủ đô Mỹ — đang du ngoạn bằng thuyền ngoài khơi tây bắc Sardinia. Khi trở về London, ông kể lại vẻ đẹp ngoạn mục của vùng đất Gallura tại các câu lạc bộ tài chính.
Trong số những người lắng nghe có Hoàng tử Shah Karim Al Hussaini — cựu sinh viên Harvard, đam mê đua ngựa và trượt tuyết (năm 1964, ông sẽ đại diện Iran tham dự Thế vận hội Mùa đông ở Innsbruck), đồng thời là một nhà sử học đang theo học tiến sĩ. Năm 1957, sau khi ông nội qua đời, ông kế vị với danh hiệu Aga Khan IV, trở thành Imam của cộng đồng Hồi giáo Ismaili, nắm giữ cả quyền lực tôn giáo lẫn chính trị. Câu chuyện này, tưởng chừng như mở đầu cho một kịch bản của Guy Ritchie hay tiểu thuyết của John Le Carré, thực chất là tiền đề cho sự ra đời của một trong những khu định cư du lịch và dân cư đáng mơ ước nhất châu Âu, đồng thời tiên phong trong bảo tồn và phát triển bền vững: Porto Cervo. Tại đây, thực tế luôn vượt xa trí tưởng tượng.
Bị mê hoặc bởi làn nước trong xanh và cảnh quan nguyên sơ, Aga Khan IV hình dung việc biến vùng đất thuộc địa phận Arzachena và một phần Olbia (tỉnh Sassari) thành nơi nghỉ dưỡng cho bản thân và giới thượng lưu quốc tế thời dolce vita. Ngày 14 tháng 3 năm 1962, tại Olbia, trước sự chứng kiến của luật sư Mario Altea di Tempio, một nhóm nhỏ các nhà đầu tư do Aga Khan dẫn đầu đã thành lập Consorzio Costa Smeralda. Trong số đó có John Duncan Miller, luật sư André Ardoin, Patrick Guinness (người thừa kế gia đình sản xuất bia nổi tiếng của Ireland), nhà văn René Podbielski và Felix Gray – trợ lý thân cận của Aga Khan.
Hai khối đá granite lớn, giống loại dùng làm biển báo địa phương, được khắc dòng chữ Costa Smeralda và logo của Consorzio, đánh dấu 1.800 hecta đất được mua chủ yếu từ hai gia đình địa phương, Orecchioni và Azara. Cùng với đó, thuật ngữ Costa Smeralda ra đời, dù không tương ứng với bất kỳ địa danh địa lý nào. Consorzio nhấn mạnh rằng tên gọi chính xác là “area consortile” (khu vực thuộc quyền quản lý của consortium), khá trang nhã.
Aga Khan từng nói: “Nó giống như một khu bảo tồn săn bắn: không có nhà cửa, không nước máy, không điện, không bất kỳ loại hình kinh doanh nào.”
Sau khi Porto Cervo được thành lập, nhiều gia đình bán đất cho Aga Khan trở thành những cư dân đầu tiên, mở các doanh nghiệp và thúc đẩy sự phát triển của khu vực.
Để nhấn mạnh rằng Poltu Celvu (tên gọi của người Gallura) là một nơi thuộc về giấc mơ hơn là thực tại, Aga Khan ban đầu không chọn một kiến trúc sư chính quy mà mời Jacques Couëlle, một nhà thiết kế sân khấu tự học người Pháp, được mệnh danh là “kiến trúc sư của tỷ phú”. Phong cách của Couëlle, kết hợp giữa kiến trúc và điêu khắc, mang nguyên tắc hữu cơ của Antonio Gaudí, dựa trên nghiên cứu về hình dạng và vật liệu từ trung tâm nghiên cứu cấu trúc tự nhiên của ông từ giữa thập niên 1940.
Consorzio giám sát mọi hoạt động như một cơ quan quản lý bán nhà nước. Các nguyên tắc phát triển đô thị của Porto Cervo bao gồm việc tìm kiếm sự hài hòa với cảnh quan tự nhiên xung quanh, một tầm nhìn xa của Aga Khan, trái ngược với xu hướng phát triển ở các bờ biển Ý khác thời bấy giờ. Trong khi bờ biển Romagna xây dựng các khách sạn hiện đại chủ nghĩa, phủ bê tông lên cảnh quan bản địa để đáp ứng nhu cầu nghỉ dưỡng giá rẻ, Aga Khan ở Gallura quyết tâm bảo vệ và tôn vinh kiến trúc truyền thống, bảo tồn truyền thống ngàn năm và đa dạng sinh học của đảo.
Tất cả đường dây điện được chôn dưới đất, và Consorzio thành lập lực lượng cứu hỏa, trung tâm y tế, hệ thống thu gom rác và đội bảo vệ riêng.
Trong số các kiến trúc sư nổi tiếng được mời tham gia có Michele Busiri Vici, Antonio Simon Mossa và Luigi Vietti – người từng cải tạo nhiều bến cảng ở Liguria và các điểm đến nghỉ dưỡng thượng lưu như Cortina d’Ampezzo và Portofino. Vietti, đến từ Piedmont, dường như gợi ý rằng số phận của Sardinia vẫn gắn với nhà Savoy. Ông không chỉ lấy cảm hứng từ bối cảnh địa hình mà còn tạo ra một phong cách kiến trúc trở thành hình mẫu của kiến trúc Pan-Mediterranean. Đây là một dạng kiến trúc siêu thực, tái hiện phong cách xây dựng của vùng Gallura nếu điều kiện địa-kinh tế trước đó không cản trở sự phát triển. Ngày nay, nó có thể được ví như một cảnh quan “được tạo ra bởi AI” với tính thực tế giả định.
Những ngôi nhà ở Porto Cervo có bề mặt trắng, hình dạng bất quy tắc, được mài nhẵn và chạm khắc vào đá, đối lập với sự cứng nhắc hình học của đô thị. Chúng tôn vinh vật liệu mộc mạc như gỗ, dây thừng lưới đánh cá và tái khám phá các vật liệu bản địa như san hô, thường được khai thác để làm trang sức và đồ thủ công. Điều này được ghi lại trong phim tài liệu Alla Scoperta del Mare của Bruno Vailati, sản xuất cho RAI vào những năm 1970.
Tại Porto Cervo, Aga Khan tạo ra một ranh giới tinh tế với kiến trúc nghỉ dưỡng của giới quý tộc châu Âu. Phong cách mộc mạc-thanh lịch (rustic-chic) trở thành xu hướng nghỉ dưỡng chủ đạo trong thời kỳ các cánh đồng nhường chỗ cho nhà chọc trời, gỗ thay bằng nhựa, và vụ mùa bị thay thế bởi siêu thị. Những không gian đô thị tìm kiếm sự thoát ly và chân thực đã đi ngược lại xu hướng quảng cáo của các ấn phẩm thương mại. Ví dụ, khu vực nhà hàng của Piper Club ở Rome thời đó sử dụng ghế gỗ và khăn trải bàn kẻ caro đỏ trắng kiểu quán rượu cổ. Dự án năm 1961 của Achille và Pier Giacomo Castiglioni cho nhà hàng bia Splügen Bräu ở Milan kết hợp thiết kế hiện đại với các yếu tố truyền thống Bavaria, chủ yếu qua bề mặt gỗ và ly bia. Ở Porto Rotondo, gần Porto Cervo, một trong những sàn nhảy lâu đời nhất được đặt tên là Country Club.
Giới thượng lưu quốc tế đã tạo ra một phong cách thẩm mỹ nghỉ dưỡng tưởng chừng mộc mạc, vang vọng từ Côte d’Azur của Brigitte Bardot và Gunter Sachs, Hy Lạp của Onassis, Corsica của nhà Savoy trong cuộc sống lưu vong xa hoa, đến Sardinia của nhà Agnelli và Aga Khan.
Để phục vụ khách mời và những du khách đầu tiên, năm 1963, Consorzio Costa Smeralda thành lập hãng hàng không Alisarda (sau này là Meridiana và Airitaly), do luật sư Paolo Ricciardi (một nhân vật quan trọng trong đội ngũ của Aga Khan) làm chủ tịch trong hơn hai thập kỷ. Năm 1967, sân bay Olbia-Costa Smeralda được xây dựng, cùng với Câu lạc bộ Du thuyền Costa Smeralda, khách sạn Cervo, hộp đêm Pedro ở Liscia di Vacca, và Villa Cerbiatta, được xem như những dấu mốc đầu tiên của quá trình đô thị hóa. Không thể không nhắc đến Piazzetta Rossa (Quảng trường Đỏ), được đặt tên theo màu sàn, nhưng cũng khiến người ta tự hỏi liệu đó có phải là một cái gật đầu với tham vọng “xã hội chủ nghĩa sâm panh” của nhiều du khách mùa hè Sardinia thời đó.
Trong số những nhân vật nổi bật có nhà thiết kế thời trang và người nổi tiếng trong giới thượng lưu Marina Ripa di Meana, người đã mở một boutique của riêng mình tại Porto Rotondo gần đó. Người bạn đồng hành của bà, nghệ sĩ kiên quyết chống tư sản Franco Angeli, đã trang trí các bức tường của boutique bằng một bức tranh mô tả một con hổ đang đuổi theo chủ cửa hàng, trong trạng thái khỏa thân.
Trong những năm đó, Angeli có một trong những người bảo trợ chính là luật sư kiêm doanh nhân Gianni Agnelli, một người bạn thân khác của Aga Khan và thường xuyên ghé thăm Porto Cervo. Ông trùm FIAT này đã trải qua những năm tháng sôi động về tình cảm và xã hội tại French Riviera vào thập niên 1950, bên cạnh những tay chơi nổi tiếng như Porfirio Rubirosa và Karim Aga Khan – người lúc đó chưa trở thành Imam. Nhưng mối liên hệ của Agnelli với Porto Cervo sâu sắc hơn, gắn bó qua cả huyết thống và vùng đất. Gia đình của vợ ông, Marella Caracciolo, hậu duệ của giới quý tộc Napoli, là một trong những người thúc đẩy phát triển kinh tế khu vực này, trong khi bà nội của Hoàng tử Karim, vũ công Teresa Magliano, cũng như Agnelli (tức “Avvocato”), đến từ Turin. Điều này gợi ý rằng nhiều thế hệ của gia đình Aga Khan không ngại hòa trộn giữa tính thiêng liêng và sự trần tục.
Trong một nhóm Facebook rất nổi tiếng, “Professionals of the Costa Smeralda of yesterday and today”, những ký ức, cáo phó và hình ảnh về nhân viên, các bữa tiệc theo chủ đề và người nổi tiếng được đăng tải hàng ngày. Chẳng hạn, con gái của một nhân viên quầy bar tại khách sạn Cala di Volpe đã giữ hóa đơn 16.200 Lire cho một bữa tối do Avvocato Agnelli tổ chức vào ngày 18 tháng 7 năm 1970: đồ ăn, hai ly cà phê, hai ly vodka và một ly grappa để kết thúc buổi tối. Một hóa đơn khác từ năm 1968 được thanh toán bằng khoản đặt cọc 100 đô la.
“Tôi từng đến Capri khi các nữ bá tước hành xử như gái điếm, giờ đây khi gái điếm hành xử như nữ bá tước, tôi không còn thấy thích thú nữa,” là một trong những câu nói nổi tiếng được gán cho Gianni Agnelli, người đàn ông phong lưu, đào hoa, đồng thời là ông trùm của FIAT và Juventus.
Khi áp dụng câu nói này vào quá khứ của ông, ta có thể nhận thấy sự suy giảm của mô hình ban đầu do Aga Khan thiết lập. Ngay từ năm 1970, diễn viên kiêm đạo diễn Alberto Sordi đã châm biếm cay đắng về huyền thoại dân chủ hóa xa xỉ trong bộ phim tổng hợp Le Coppie. Một trong những cảnh nổi bật của bộ phim diễn ra tại khách sạn Romazzino ở Porto Cervo, nơi chứng kiến cuộc đối đầu gay gắt giữa tầng lớp quý tộc suy tàn nhưng vẫn giữ vẻ bất cần và làn sóng du lịch đại chúng của tầng lớp mới giàu có, tự làm xấu mặt mình.
Những năm 2000 là thời kỳ đánh dấu sự nổi tiếng trở lại của Porto Cervo và bờ biển của nó trong dư luận, một bước ngoặt so với truyền thống do những người sáng lập đặt ra, không chỉ về mặt kinh tế mà còn về đạo đức. Đó là những năm sôi động của không chỉ là một xu hướng thời trang mà còn là một tư duy, như nhà văn Alberto Arbasino đã nhận xét. Đó là thời kỳ của sự trỗi dậy của ông trùm F1 Flavio Briatore với câu lạc bộ Billionaire của mình, của cơn sốt săn ảnh và của nhân vật quyền lực trong giới giải trí Lele Mora, của những câu chuyện tình giữa các ngôi sao truyền hình và cầu thủ bóng đá với mái tóc dài bóng mượt nhờ gel, được giữ cố định bằng những chiếc băng đô đáng nghi vấn. Nhưng đó cũng là thời kỳ của “đại sứ quán mùa hè”, khi cuộc chiến Iraq đang ở đỉnh điểm, giữa Silvio Berlusconi đội khăn bandana và người đồng cấp Anh Tony Blair, cũng ăn mặc áo trắng tương tự.
Năm 2007, nhà báo Ý Beppe Severgnini lập luận rằng bờ biển Gallura đã được bảo tồn qua nhiều năm về mặt tự nhiên, nhưng không còn giữ được nét văn hóa và xã hội kể từ khi giới VIP chiếm lĩnh. Vào khoảng thời gian này, chính quyền địa phương đã cố gắng kiềm chế loại hình du lịch này – vẫn là du khách châu Âu và quốc tế như truyền thống của Porto Cervo, nhưng rõ ràng phô trương và ồn ào hơn – bằng cách áp thuế lên các tài sản xa xỉ như biệt thự và du thuyền trên 14 mét. Briatore đã tuyên bố quyền được giàu có trong một buổi tối phản đối tại sàn nhảy Billionaire của mình, Berlusconi phải trả hơn 50.000 euro cho dinh thự nghỉ dưỡng của mình, trong khi ngôi sao nhạc pop Zucchero lại vướng vào một vụ ẩu đả bằng chai với một nhóm du khách Ả Rập bị cáo buộc không chú ý đến buổi biểu diễn của ông tại một câu lạc bộ độc quyền.
Hiện nay, Consorzio Costa Smeralda, với Smeralda Holding là đối tác chính (quản lý các khách sạn Cervo, Cala di Volpe, Pitrizza và Romazzino), sở hữu tờ báo CS Journal. Tờ báo cung cấp thông tin về các giải golf, giải thưởng dành cho du khách nổi tiếng, và khám phá khảo cổ học bản địa, đồng thời phỏng vấn các nhân viên lịch sử của khu vực, khẳng định sự thanh lịch không thể thiếu của Porto Cervo.
Porto Cervo là một ví dụ điển hình về phát triển đô thị bền vững, kết hợp hài hòa giữa kiến trúc và cảnh quan tự nhiên. Phong cách Pan-Mediterranean của Luigi Vietti và thiết kế hữu cơ của Jacques Couëlle là những bài học quan trọng về việc sử dụng vật liệu bản địa và tôn trọng địa hình để tạo ra một không gian vừa sang trọng vừa hòa hợp với môi trường. Các nguyên tắc của Consorzio, như chôn dây điện dưới đất và quản lý chặt chẽ cảnh quan, là những thực tiễn tiên phong có thể áp dụng trong các dự án đô thị hiện đại.
Nguồn
Domusweb
Tác giả
Lorenzo Ottone
Tổng hợp & Biên tập
Anh Nguyên
