Năm 1973, trên Quảng trường Tây Ban Nha ở Mostar, Bosnia & Herzegovina, một khối kiến trúc hiện đại xuất hiện và ngay lập tức trở thành dấu mốc thị giác mới của thành phố. Đó là Robna kuća “HIT” (Hercegovačka integrisana trgovina), công trình do kiến trúc sư Safet Galešić thiết kế. Với quy mô khoảng 5.300 m², đây là một trong những trung tâm bách hoá quan trọng nhất của vùng Herzegovina trong thời kỳ Nam Tư, và đồng thời là một minh chứng tiêu biểu cho tinh thần hiện đại chủ nghĩa mà các đô thị Balkan theo đuổi trong giai đoạn hậu chiến.
Công trình được tổ chức như một khối hộp đơn giản nhưng đầy sức mạnh hình khối. Toàn bộ mặt đứng được phủ bởi lớp vỏ kim loại đục lưới, vừa làm bộ lọc ánh sáng, vừa trở thành bề mặt biểu tượng. Đó không chỉ là một giải pháp kỹ thuật thích ứng với khí hậu, mà còn là thủ pháp kiến tạo bản sắc đô thị, biến công trình thành một hình ảnh dễ nhận diện trong ký ức tập thể. Trong suốt thập niên 1970–1980, HIT hoạt động như trung tâm thương mại sầm uất, đồng thời là nơi diễn ra các sự kiện cộng đồng lớn, cho thấy vai trò kép của kiến trúc: vừa phục vụ nhu cầu kinh tế, vừa nuôi dưỡng đời sống xã hội.
Safet Galešić, tác giả của HIT, thuộc thế hệ kiến trúc sư Nam Tư trưởng thành trong bối cảnh đất nước nỗ lực hiện đại hóa sau Thế chiến II. Không nhiều thông tin chi tiết về sự nghiệp của ông còn được lưu giữ, song chỉ riêng HIT đã đủ cho thấy tư duy thiết kế đặc trưng: ưa chuộng cấu trúc hình học rõ ràng, tránh trang trí rườm rà, coi mặt đứng như một “làn da” giàu chức năng và biểu tượng. Khác với khuynh hướng hiện đại quốc tế thuần túy, Galešić cùng các đồng nghiệp trong vùng đã tìm cách “bản địa hóa” hiện đại chủ nghĩa: sử dụng ngôn ngữ khối tích giản lược, song vẫn gắn với nhu cầu xã hội cụ thể của đô thị Nam Tư. Chính cách tiếp cận đó khiến HIT vừa mang tinh thần quốc tế, vừa trở thành một phần đời sống địa phương.
Tuy nhiên, số phận của công trình gắn chặt với biến động lịch sử. Trong cuộc chiến Bosnia đầu thập niên 1990, khu vực Quảng trường Tây Ban Nha trở thành chiến tuyến, và HIT bị pháo kích đến mức hư hại nặng nề trước khi bị tháo dỡ hoàn toàn. Trên khu đất ấy, Nhà hát Quốc gia Croatia tại Mostar được xây dựng, xoá đi dấu vết vật chất của một biểu tượng kiến trúc từng gắn bó mật thiết với thành phố.
Ngày nay, khi nhìn lại HIT và tên tuổi Safet Galešić, điều còn lại không chỉ là hoài niệm về một công trình đã mất, mà còn là những bài học quan trọng. Galešić cho thấy cách một kiến trúc sư có thể vận dụng tinh thần hiện đại để tạo nên ngôn ngữ biểu tượng cho đời sống đô thị; cách một giải pháp mặt đứng có thể đồng thời giải quyết kỹ thuật, khí hậu và bản sắc; và cách một trung tâm thương mại có thể trở thành không gian công cộng. Đặt trong dòng chảy kiến trúc Nam Tư, HIT là minh chứng cho nỗ lực dung hòa quốc tế chủ nghĩa hiện đại với bối cảnh địa phương. Dù chỉ còn tồn tại trong ký ức và tư liệu hình ảnh, công trình này và tư duy thiết kế của Safet Galešić vẫn là nguồn tham chiếu giàu giá trị cho kiến trúc đương đại.
Tổng hợp & Biên tập
Anh Nguyên
