Zhang Jiajing là một trong những kiến trúc sư tiên phong của Trung Quốc, nổi bật với cách tiếp cận kiến trúc vừa mang tính phê bình vừa đổi mới.
Năm 1998, ông đồng sáng lập GOM Architecture Studio và biến GOM trở thành biểu tượng của tầm nhìn xa và tư duy vượt khỏi lợi ích trước mắt, kết hợp giữa thẩm mỹ hiện đại và sự tôn trọng các giá trị truyền thống. Từ các dự án nhà ở xã hội đến những không gian sáng tạo, Zhang không ngừng thách thức các quy định thiết kế truyền thống, tìm kiếm những “công thức” mới để đáp ứng nhu cầu đô thị hiện đại.
Là một học giả và nhà thực hành, ông mang đến góc nhìn liên ngành, nhấn mạnh sự giao thoa giữa kiến trúc, xã hội, và công nghệ, định hình nên một ngôn ngữ thiết kế độc đáo, gắn kết con người với không gian sống.
“高目” vốn là một thuật ngữ trong cờ vây. Khi chọn cái tên này cho văn phòng thiết kế, anh muốn gửi gắm những khái niệm và ý tưởng nào?
Cả tôi và người đồng sáng lập đều yêu thích cờ vây, nên chúng tôi chọn cái tên “高目” cho văn phòng thiết kế, xuất phát từ một vị trí trên bàn cờ. Trong cờ vây, “高目” mang ý nghĩa của một tầm nhìn xa, không chỉ chăm chăm vào lợi ích trước mắt. Chúng tôi cũng mong muốn tiếp cận thế giới và kiến trúc từ một góc nhìn cao hơn, rộng mở hơn.
Tên tiếng Anh của “高目” là GOM, và thật tình cờ, trong tiếng Tây Tạng “GOM” lại có nghĩa là “tu hành”. Cụm từ “Keep Gom” có thể hiểu là duy trì sự tu hành. Sau nhiều năm làm việc và tái định nghĩa hành trình của mình, tôi nhận ra “GOM” phản ánh khá chính xác con đường phát triển của văn phòng chúng tôi.
Anh sẽ định nghĩa những giai đoạn phát triển của GOM trong 25 năm qua như thế nào? Mỗi giai đoạn có những đặc điểm gì, và chúng phản ánh sự thay đổi, tiến hóa trong triết lý thiết kế của văn phòng ra sao?
Con số 25 có một ý nghĩa đặc biệt với chúng tôi, bởi khi thành lập GOM, cả hai đều mới 25 tuổi. Quá trình phát triển của văn phòng luôn gắn liền với sự thay đổi và tiến hóa của chính không gian làm việc mà chúng tôi trải qua.
Giai đoạn thứ nhất – Khởi nghiệp
Thời điểm ban đầu, chúng tôi thuê một văn phòng rất nhỏ trong một tòa nhà thương mại. Đây là giai đoạn chúng tôi tham gia cuộc thi quốc tế năm 1996 và thực hiện một số dự án nhà ở như Khu vườn Sanxin. Mối quan hệ mật thiết với lĩnh vực bất động sản lúc bấy giờ đã góp phần định hình con đường phát triển của chúng tôi.
Giai đoạn thứ hai – Đường Huashan
Có thể chia giai đoạn này thành hai tiểu kỳ, với mốc quan trọng là năm 2010. Năm đó, chúng tôi chuyển văn phòng về một căn biệt thự cổ trên đường Huashan. Tại đây, chúng tôi bắt đầu triển khai nhiều dự án quan trọng như Trường Trung học cơ sở Defu và Khu nhà ở xã hội Longnan Garden. Đồng thời, chúng tôi cũng khởi động dự án nghiên cứu “Liaozhai Zhiyi” (house chatting) và hoàn thành nhiều công trình khác. Đây là giai đoạn quan trọng nhất của GOM: không chỉ thay đổi cách tôi nhìn nhận thành phố, cộng đồng và thiên nhiên, mà còn trở thành nơi lưu giữ nhiều ký ức chung của các kiến trúc sư đương đại.
Giai đoạn thứ ba – Văn phòng MOA
Từ năm 2018 đến nay, chúng tôi đã làm việc tại đây được sáu năm. Giai đoạn này bắt đầu sau khi Khu nhà ở xã hội Longnan Garden đi vào hoạt động, một dự án mang tính bước ngoặt nhưng cũng gây nhiều tranh luận, để lại cho chúng tôi nhiều điều cần suy ngẫm. Tiếp sau đó là các công trình như “The Kennels” nổi tiếng trên mạng xã hội, hay Hetu Luoshu Pavilion bên bờ Hoàng Phố. Song song, chúng tôi tiếp tục triển khai các dự án nhà ở công cộng 2.0, 3.0 và 4.0, một số đã hoàn thành, một số đang trong giai đoạn thiết kế.
Nếu giai đoạn đầu là thời kỳ tích lũy kinh nghiệm, thì giai đoạn hai là bước bứt phá quan trọng. Đến giai đoạn thứ ba, sau khi có trong tay một số tác phẩm được biết đến rộng rãi, chúng tôi đã bớt căng thẳng hơn trong nỗ lực sáng tạo, cho phép mình tận hưởng nhiều niềm vui bên ngoài cuộc “chiến đấu” thường trực. Đặc biệt, các dự án nhà ở công cộng và nhà ở xã hội đã đặt chúng tôi vào vị thế phải đối thoại và đối kháng trực diện với xã hội và hệ thống.
Anh đã cân nhắc như thế nào về bầu không khí và vật liệu khi thiết kế The Kennels? Hệ thống kết cấu “lệch tầng” có được anh dự định áp dụng cho các dự án khác trong tương lai không? Và vì đây cũng là món quà dành cho chú chó của anh, có kỷ niệm hay câu chuyện thú vị nào trong quá trình thiết kế mà anh muốn chia sẻ không?
Khi bắt đầu dự án The Kennels, chúng tôi chưa hề có quyết định chắc chắn về việc sử dụng bê tông trần. Chỉ đến khi phương án thiết kế cuối cùng được xác nhận và xét đến yêu cầu đặc thù của kết cấu, việc dùng bê tông đúc tại chỗ mới trở thành lựa chọn tất yếu. Tôi cũng đã chuẩn bị tâm thế: nếu chất lượng bề mặt không đạt, chúng tôi sẽ sơn phủ lên. Vì vậy, việc để bê tông trần không phải là ý định được xác định ngay từ đầu.
Một số người đặt câu hỏi vì sao công trình lại mang vẻ “lạnh lẽo”. Nhưng thực ra, cảm nhận về sự lạnh hay ấm là rất khác nhau với mỗi người. Đôi khi sự ấm áp không đến từ vật liệu, mà từ bầu không khí mà không gian gợi ra. Về mặt này, chúng tôi rất hài lòng với kết quả. Đặc biệt, việc thường xuyên nhận được phản hồi từ người sử dụng, khách tham quan, thậm chí từ các kiến trúc sư trên mạng xã hội, khiến tôi cảm thấy vô cùng xúc động.
The Kennels áp dụng một cách tiếp cận cấu trúc mang tính chủ nghĩa: tổ chức lại các đơn vị cơ bản. Trong thiết kế của chúng tôi, phương pháp chung thường là quay về điểm khởi đầu, phá vỡ những cấu thành quen thuộc, rồi tái tổ hợp các yếu tố căn bản nhất để tạo ra hình thức mới. Chỉ bằng cách trở lại điểm xuất phát của thiết kế, biên độ của hình thức mới mới có thể được mở rộng vô hạn.
Trong dự án này, mối quan hệ cần quản lý nhất chính là sự tương tác giữa những chú chó. Chó có thể hay sủa, nghịch ngợm và gây phiền toái. Vì vậy, chúng tôi bố trí một bãi cỏ lớn bên cạnh để chúng có không gian vui chơi. Nhưng ở khu vực nhận phòng, điều quan trọng là hạn chế sự xáo trộn giữa chó với nhau và giữa chó với con người. Từ đó, ý tưởng tổ chức các tầng lệch nhau đã hình thành.
Cá nhân tôi còn có một trải nghiệm khó quên: lái xe 1.400 km từ Thượng Hải đến ở tại The Kennels cùng chú chó của mình. Chuyến đi ấy đầy ắp những câu chuyện thú vị. Ngoài ra, đạo diễn Âu Việt cũng đã thực hiện một bộ phim tài liệu về The Kennels, như một món quà đặc biệt dành cho sinh nhật lần thứ 50 của tôi.
Anh có thể chia sẻ những cân nhắc nào đã chi phối các lựa chọn thiết kế cho Hetu Luoshu Pavilion và Dade Pavilion? Riêng với Hetu Luoshu, anh từng nhắc đến quá trình thương lượng với chủ đầu tư trong giai đoạn thiết kế. Theo anh, quá trình thương lượng này đã tác động như thế nào đến hình thức kiến trúc cũng như tính hữu dụng cuối cùng của công trình?
Hetu Luoshu Pavilion là một đề bài khá tự do, không có chức năng cụ thể, nên tôi đã thiết kế theo dạng lưới chín ô hoàn chỉnh – một phương pháp tôi đã thử nghiệm nhiều năm và lần này được áp dụng toàn diện. Ngược lại, Dade Pavilion thì khác: địa điểm ban đầu có hình tam giác, nên công trình cũng được thiết kế theo hình tam giác. Dù khác nhau về hình khối, cả hai pavilion đều chia sẻ cấu trúc cơ bản khá giống nhau, sử dụng những cột mảnh và các giải pháp kết cấu khéo léo để công trình tự đứng vững. Điểm khác biệt là ở mặt đứng: các tấm thép của Hetu Luoshu Pavilion mang tính trang trí, trong khi những tấm thép tam giác ở Dade Pavilion lại đóng vai trò kết cấu.
Với Hetu Luoshu Pavilion, ý tưởng ban đầu của tôi là tạo ra một không gian mở, hoạt động 24/7 và không cần quản lý, vì những không gian như vậy có hiệu quả sử dụng cao nhất. Bối cảnh ven sông với lượng người đi dạo lớn cũng tạo ra nhu cầu cho dạng không gian này. Tuy nhiên, chủ đầu tư thường ưu tiên các không gian khép kín. Sau nhiều thương lượng, tôi chọn giải pháp lưới chín ô: một ô làm sân trong, bốn ô khép kín và bốn ô để mở.
Do cấu trúc thép yêu cầu độ chính xác cao, phần cửa sổ và cửa hợp kim nhôm cũng phải đạt tiêu chuẩn tương ứng. Nhưng ràng buộc ngân sách cuối cùng buộc phải bỏ cửa sổ – một kết quả bất ngờ lại vô tình đúng với mong muốn ban đầu của tôi. Trương Phong, một trong các giám tuyển của SUSAS, từng chia sẻ rằng Hetu Luoshu Pavilion về đêm rất nhộn nhịp, đông người lui tới, kết hợp cả hoạt động bóng rổ gần đó và sự hiện diện của người cao tuổi, khiến không gian trở nên an toàn một cách tự nhiên. Đây cũng là nơi đặc biệt hấp dẫn với trẻ em, vì mang đến trải nghiệm khám phá, chạy nhảy, luồn lách rất thú vị.
Trong dự án Trường Trung học cơ sở Defu ở Thượng Hải, anh từng nói đến “niềm vui sau khi phá vỡ một số mô hình kiến trúc.” Anh có thể chia sẻ rõ hơn về ý này không? Cụ thể, điều gì đã thôi thúc anh phá bỏ những mô hình quen thuộc, và anh đã đạt được bước đột phá đó bằng cách nào?
Trường Trung học cơ sở Defu đánh dấu khởi điểm cho nhiều năm chúng tôi nỗ lực “đối kháng” với những chuẩn mực truyền thống. Thiết kế của công trình này khá cấp tiến. Nhiều năm sau, tôi tự hỏi vì sao cách tiếp cận thiết kế của mình, đặc biệt trong các dự án giáo dục, lại khác biệt so với phần lớn người khác. Cuối cùng tôi nhận ra: trong khi đa số thường tiếp cận như giải một bài toán ứng dụng, thì tôi lại luôn cố gắng tìm ra một “công thức” trong một tập hợp các điều kiện đã được cho sẵn. Chính vì thế, việc giao tiếp giữa các mô hình thiết kế khác nhau đôi khi rất khó khăn. Đối với Trường Defu, “công thức” ấy chính là cách giải cho điều kiện hệ số sử dụng đất 0.5 tại Thượng Hải.
Các công trình trường học thường bị ràng buộc nghiêm ngặt bởi các quy định về định hướng và chiếu sáng. Thách thức đặt ra là làm sao đáp ứng đầy đủ các yêu cầu đó mà không đi theo lối mòn truyền thống. Ba tiền đề cơ bản – ánh sáng, định hướng và khoảng cách – đã được chúng tôi chuyển hóa thành một mô hình lưới, có khả năng đáp ứng tất cả yêu cầu quy định, bao gồm giao thông nội bộ, khoảng cách công trình, lối thoát hiểm, an toàn phòng cháy chữa cháy và hệ số chiếu sáng trong lớp học. Tuy nhiên, mô hình này lại hoàn toàn khác biệt so với bố cục hàng cột thông thường. Chính sự đột phá ấy đã mang đến cho tôi một niềm vui đặc biệt.
Trường Defu được hình thành như một khuôn viên có tính tương tác cao. Trẻ em có thể chạy nhảy, quan sát nhau trong các sân trong của từng ô lưới. Những mái nhà uốn lượn gợi hình vòng Möbius, căng tin nửa chìm dưới lòng đất hay đường dốc không rào cản dẫn đến sân chơi trong nhà – tất cả đều tạo nên những không gian sống động, giàu trải nghiệm.
Khi ấy, tôi luôn nhấn mạnh rằng mình không hề phá vỡ quy định, mà chỉ phá vỡ thói quen. Từ đó đến nay, kiến trúc giáo dục đã thay đổi rất nhiều. Đặc biệt, những khuôn viên mới ở Thâm Quyến đã mở rộng tầm nhìn về kiến trúc trường học trên phạm vi toàn quốc. Ngày nay, mọi người nhìn nhận vấn đề này khác đi, và điều đó phản ánh rõ sự tiến bộ của thời gian. Thói quen thiết kế đôi khi chính là rào cản lớn nhất cho sự đổi mới.
Những dự án nào mang lại cho anh nhiều niềm vui và cảm giác hạnh phúc nhất?
Thực tế có bốn dự án mang lại cho tôi nhiều niềm vui và hạnh phúc nhất. Đầu tiên là Trường Trung học cơ sở Defu. Thứ hai là Khu nhà ở xã hội Longnan Garden – mỗi lần bước vào quảng trường và đi lên cầu thang tầng hai, tôi lại cảm nhận rõ rệt sự dễ chịu mà quy mô không gian này mang lại. Thứ ba là The Kennels, nơi tôi thỉnh thoảng ghé qua và bắt gặp mọi người chụp ảnh, chơi đùa cùng những chú chó. Đặc biệt, khi tôi ở đó cùng chú chó của mình, cảm giác hạnh phúc tràn ngập, rất khó diễn tả.
Dự án thứ tư là Văn phòng MOA – vẫn là công trình tôi yêu thích nhất trong sự nghiệp. Đây là sự “ngoại hóa” toàn diện của nội tâm tôi: nó phản ánh con người tôi trong từng chi tiết, từng quá trình, từng câu chuyện đã trải qua. Sự tồn tại hay hủy diệt của công trình này trong tương lai đều gắn chặt với cảm xúc, tính cách, sở thích, và thậm chí là trạng thái tinh thần của tôi ở thời điểm thiết kế. Chính vì vậy, giờ đây khi phải rời đi, tôi có chút lưu luyến. Tuy nhiên, chúng tôi đã chuẩn bị kỹ càng, với hệ thống ghi chép rất chi tiết được lưu giữ theo từng năm.
“Nhà ở giá rẻ cho thanh niên” là một trong những trọng tâm trong công việc của anh, nơi anh liên tục dùng góc nhìn phê bình để chất vấn và suy ngẫm về các chuẩn mực. Hiện tại, khái niệm Căn hộ 2.6 của anh có những cập nhật gì mới không? Và việc anh từng khám phá, so sánh giữa “Tân cổ điển” và “Chủ nghĩa hiện đại” trong thiết kế nhà ở đã tác động như thế nào đến các dự án nhà ở về sau?
“Nhà ở giá rẻ cho thanh niên – Liaozhai Zhiyi (house chatting)” là một trong những dấu ấn quan trọng nhất trong sự nghiệp của tôi, phản ánh quá trình nghiên cứu, thực hành, suy ngẫm và lý thuyết hóa kéo dài hơn 20 năm. Tôi tin rằng, để phá vỡ các quy tắc, trước hết phải hiểu thật sâu về chúng. Chính vì tôi nắm rõ hệ thống quy định thiết kế nhà ở, nên tôi mới đủ lý do và cơ sở để đặt câu hỏi về chúng.
Qua nhiều năm làm việc trong lĩnh vực này, tôi nhận ra nhiều quy định trong quy hoạch đô thị và tiêu chuẩn kiến trúc vừa nhàm chán vừa sai lầm. Khi những quy định ấy trở thành những “thuật toán” được áp dụng rộng rãi trên khắp Trung Quốc, chúng tiềm ẩn những hệ quả đáng sợ. Tôi đặc biệt nhạy cảm với những điểm đau này vào thời điểm đó.
Trong các dự án bất động sản, tôi đã sớm có ý thức mở rộng tầm nhìn và tiến hành nghiên cứu ở quy mô nhóm nhỏ. Nhưng sau vài năm, sự chán nản với môi trường bất động sản khiến tôi quyết định dừng lại. Kể từ khi hoàn thành Căn hộ Yongye vào năm 2009, tôi không tham gia thêm bất kỳ dự án nhà ở thương mại nào nữa. Đó cũng là lúc giai đoạn thứ hai của “Liaozhai Zhiyi” bắt đầu.
Thời điểm đó, ở Trung Quốc chưa hề có phân loại chi tiết về các loại hình nhà ở, vì vậy chúng tôi chủ động tiến hành nghiên cứu, và “Liaozhai Zhiyi” ra đời từ đó. Khi mô hình phát triển các căn hộ lớn ở trung tâm thành phố không còn đáp ứng nhu cầu xã hội, thanh niên phải thuê nhà trong điều kiện thiếu tự do và phẩm giá. Chúng tôi đặt câu hỏi: liệu có thể, trong khung quy định hiện hành, thiết kế những căn hộ giá rẻ nhưng đủ phẩm chất sống, để bảo vệ quyền được ở của thanh niên?
Cách chúng tôi tiếp cận là tạo ra các căn hộ diện tích nhỏ với hệ số sử dụng đất cao nhằm giảm chi phí đất và kiểm soát tổng mức đầu tư. Nhờ vậy, người trẻ có thể thuê được không gian sống độc lập và có phẩm giá. Xu hướng này nhanh chóng lan rộng. Từ nghiên cứu về “nhà ở,” tôi chuyển sang nghiên cứu đô thị: lấp đầy và kết nối đô thị, thậm chí bảo tồn những đặc trưng kiến trúc Shikumen cổ. Từ nhà ở đi đến đô thị, từ thiết kế đến quy định, đó là một tiến trình tất yếu – và cũng vô cùng hấp dẫn.
Năm 2021, trong một bài giảng tại TJAD, tôi tuyên bố kết thúc “Liaozhai Zhiyi.” Nhưng trên thực tế, tôi vẫn tiếp tục nghiên cứu trong giai đoạn hậu “Liaozhai Zhiyi.” Tuyên bố kết thúc khi đó là bất đắc dĩ, bởi nhiều điều khoản trong quy định mới về nhà ở giá rẻ ở Thượng Hải đã chạm đến những phát hiện của chúng tôi. Tuy nhiên, trong hai năm gần đây, một số quy định lại bị đảo ngược, cho thấy nỗ lực của chúng tôi vẫn chưa trọn vẹn và hành trình này còn phải tiếp tục.
Ở giai đoạn đầu sự nghiệp, tôi được đào tạo trong nền tảng Tân cổ điển, rồi dần chuyển từ hiện đại sang Chủ nghĩa hiện đại. Về sau, tôi nhận ra Tân cổ điển mang lại cho tôi lợi ích to lớn. Chẳng hạn, trong dự án gần đây – Thành phố Tương lai Vanke Ideal Land – tôi nhận thấy hiểu biết của mình về tổ chức khối đô thị vượt trội hơn nhiều so với các kiến trúc sư thuần túy hiện đại. Tôi có thể hình dung và thiết kế các tổ hợp phát triển hỗn hợp, gợi nhớ những thành phố châu Âu với nền tảng cổ điển thanh lịch, xen cài những công trình hiện đại nổi bật. Đó là thành quả của một cách nhìn toàn diện về đô thị. Cũng phải nhấn mạnh rằng, để làm được kiến trúc cổ điển thực sự tốt, không hề dễ dàng.
Trong dự án Đại học Người cao tuổi ở quận Phụng Hiền, anh đã cân nhắc và đáp ứng thẩm mỹ cũng như sở thích của người cao tuổi bằng cách nào?
Trong quá trình thiết kế Đại học Người cao tuổi ở quận Phụng Hiền, tôi giữ tâm thế khá bình thản. Thứ nhất, công trình không được xây quá cao, đồng thời các tầng tiêu chuẩn phải được khai thác tối đa. Điều này vừa phù hợp với hoạt động của người cao tuổi – hạn chế việc phải leo nhiều cầu thang – vừa giúp giảm nhu cầu sử dụng thang máy. Với quy mô tám tầng, tỷ lệ ngang – dọc 1:3 và mặt đứng hướng ra đường phố không quá lớn, tổng thể công trình mang lại cảm giác dễ chịu, thoải mái.
Điểm thứ hai, ngay giữa khu đất có một hàng cây long não đã 70 năm tuổi. Vì thế, tôi thiết kế công trình vượt qua hàng cây này, tạo thành một khối phụ, kết nối bằng hành lang thép ở giữa. Ý tưởng là để khi đi qua sân trong, mọi người có thể nhìn thấy hàng cây cổ thụ bên dưới. Tiếc là về sau, chủ đầu tư đã loại bỏ hàng long não, và thay thế bằng những cây bạch quả lớn. Tuy nhiên, sự thay đổi này cũng trùng hợp với sở thích thẩm mỹ của người cao tuổi, nên vẫn mang lại hiệu quả tích cực.
Điểm thứ ba, về xử lý mặt đứng, tôi cho rằng các yếu tố cổ điển sẽ phù hợp hơn, thể hiện sự tôn trọng dành cho người cao tuổi. Chẳng hạn, hành lang kim loại như một tấm rèm ở phần trung tâm được nhấn nhá bằng những chi tiết trang trí cổ điển. Còn các lối đi nội bộ thì được giữ tối giản. Đặc biệt, mỗi phòng học đều có ban công, cho phép người cao tuổi đẩy xe lăn ra ngồi hóng gió. Chi tiết này vốn không nằm trong kế hoạch ban đầu, nhưng lại mang đến hiệu quả bất ngờ và được người dân Phụng Hiền đón nhận nồng nhiệt.
Anh nhìn nhận thế nào về việc cải tạo và chuyển đổi đô thị? Và khái niệm “làm cho cái cũ trở nên cũ hơn” mà anh nhắc đến được hiểu ra sao?
Năm 2014, chúng tôi tham gia một cuộc thi quốc tế tại Thượng Hải. Khi đó, văn phòng của tôi đặt trong một căn biệt thự từ những năm 1930, nằm trong khu phố cổ, nên tôi có trải nghiệm trực tiếp về sự phức tạp trong mối quan hệ giữa công trình, đời sống và con người ở các con hẻm. Cách chúng tôi nhìn nhận hẻm khác với các kiến trúc sư quốc tế: thay vì coi đó là một cấu trúc đô thị thuần túy, chúng tôi chú trọng đến đời sống hằng ngày và những cơ chế vi mô gắn bó chặt chẽ với cộng đồng. Vì thế, tôi tin rằng các cơ chế cũ trong hẻm nên được bảo tồn và cải tạo, chứ không phải bị thay thế bằng những tòa nhà phức hợp mới.
Trong cuộc thi đó có cả kiến trúc sư đoạt giải Pritzker – David Chipperfield, đề xuất của ông dựa trên mô hình khu phố châu Âu, chèn thêm những công trình cao tầng nhỏ vào các khoảng trống giữa những ngôi nhà cũ. Theo tôi, cách làm này phá vỡ hình thái gốc của khu phố. Giải pháp của tôi là bảo tồn toàn bộ khối phố lớn nhất ở phía nam, đồng thời đặt một siêu cao tầng 170.000 m² vào phần đất trống ở phía bắc. Nhờ vậy, các khối phố hình thành trước thập niên 1940 ở phía nam có thể giữ nguyên giá trị lịch sử phức tạp, trong khi vẫn có chỗ cho phát triển mới. Một số công trình xây dựng bất hợp pháp sẽ bị dỡ bỏ để giữ cho diện mạo địa phương không bị bóp méo bởi cao tầng. Dù phương án của chúng tôi không được chọn, nhưng ý tưởng này đã ảnh hưởng đến những kế hoạch triển khai sau đó.
Ở Trung Quốc, việc kết hợp giữa cái mới và cái cũ diễn ra theo một cách khác. Chúng tôi có quá ít khu phố đáng để bảo tồn, khác với châu Âu vốn có nhiều khu phố cổ đẹp đẽ, nên họ ít quan tâm đến vấn đề này. Tại Trung Quốc, ngay cả những dải phố còn sót lại cũng hiếm hoi, vì thế chúng tôi buộc phải tìm cách giữ lấy một phần, đồng thời đặt cao tầng cạnh đó. Khi nhìn từ xa, diện mạo thị giác của khu phố cổ vẫn còn nguyên vẹn.
Chính từ hoàn cảnh này mà tôi đưa ra khái niệm “Làm cho cái mới mới hơn, làm cho cái cũ cũ hơn.” Ý tưởng này mang tính cấp tiến, nhưng tôi thường ví nó như một liều thuốc: thuốc có thể chữa bệnh, nhưng không thể uống mãi mãi.
Anh từng nhận định rằng các vùng ngoại ô đô thị hiện đại là sản phẩm của quá trình “tạo mã” bởi bốn yếu tố: tài chính đất đai, sự theo đuổi lợi nhuận vốn, luật lệ và quy định, cùng với việc người dân bị “tẩy não.” Vậy theo anh, với vai trò của một kiến trúc sư, chúng ta có thể làm gì để cải thiện hiện tượng này?
Thực tế, vai trò của kiến trúc sư trong việc thay đổi bức tranh vùng ven đô còn khá hạn chế, nhưng chúng tôi vẫn cố gắng âm thầm tạo ra những tác động, chủ yếu thông qua việc dùng tư duy chuyên môn để ảnh hưởng đến các nhà ra quyết định – trong đó có cả những nhà phát triển đô thị mới.
Ví dụ, tại Phụng Hiền, khi chúng tôi tham gia thiết kế đô thị, bài toán kinh tế đã được ấn định từ trước: phải xây dựng hai dãy nhà cao tầng bao quanh một vòng bục, và điều này gần như không thể thay đổi. Trong bối cảnh đó, chúng tôi chọn cách can thiệp gián tiếp: tập trung khu vực thương mại vào phạm vi 40 mét ở phía bắc, và đưa yêu cầu này vào hợp đồng chuyển nhượng đất. Sau khi “nén” khu đất lại, khu vực phía nam chỉ còn có thể xây dựng tối đa 6 tầng, nhờ vậy hình thành nên một cảnh quan đường phố giàu sức sống hơn.
Với tư cách là chuyên gia phê duyệt dự án, đôi khi tôi tìm ra những “khe hở” để xoay chuyển. Chẳng hạn, chúng tôi đã chia nhỏ các lô đất thương mại ở phía bắc thành nhiều mảnh nhỏ hơn, nhờ đó không gian đường phố trở nên thân thiện hơn với cơ thể và hành vi con người. Tôi tin rằng, các đô thị hiện đại ở Trung Quốc cần quyết tâm “tự phân mảnh” để đưa đời sống đô thị quay trở lại những con phố, nơi vốn là linh hồn và tinh thần của đô thị.
Ngoài ra, việc thúc đẩy thay đổi ở cấp độ quy định cũng vô cùng quan trọng. Sau khi Khu nhà ở xã hội Longnan Garden hoàn thành, các quy định mới về nhà ở cho thuê đã nới lỏng yêu cầu tiếp xúc ánh sáng mặt trời. Sự thay đổi này giúp ngăn tình trạng mọi công trình đều phải quay về hướng nam, từ đó mở ra nhiều khả năng tổ chức tổng thể hợp lý hơn. Vì vậy, việc thay đổi quy định có thể tạo ra tác động sâu rộng. Điều quan trọng là phải công khai cách các giải pháp này được hình thành, cũng như câu chuyện phía sau chúng, để tạo sự lan tỏa và thúc đẩy những cải thiện lâu dài.
Với vai trò là giáo sư thỉnh giảng tại Trường Thiết kế – Đại học Giao thông Thượng Hải, đồng thời tham gia hướng dẫn thiết kế tại Trường Kiến trúc và Quy hoạch Đô thị – Đại học Đồng Tế, anh có quan điểm như thế nào về giáo dục kiến trúc hiện nay?
Giáo dục kiến trúc truyền thống thường có xu hướng nghệ thuật hóa, thậm chí thần thánh hóa hay huyền bí hóa quá trình thiết kế. Nhưng thực tế, phía sau bất kỳ thiết kế nào cũng tồn tại vô số điều kiện tiên quyết: hệ số sử dụng đất, khí hậu, quy mô, tổ chức giao thông, thậm chí cả loại phòng cơ bản hay kích thước lớp học – tất cả đều ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả cuối cùng. Nếu chúng ta chỉ cố gắng gom tất cả dữ liệu này vào dưới cái gọi là “cảm hứng” hay “bố cục,” thì thiết kế kiến trúc dễ trở nên giản lược và thiếu thực chất. Cần nhớ rằng kiến trúc vốn là sản phẩm gắn chặt với con người và cả bối cảnh kinh tế – chính trị – xã hội. Một khi chính trị và kinh tế tham gia, lập tức xuất hiện các phép tính. Và chính chuỗi phép tính tích hợp này mới là lõi thực sự của công việc liên ngành trong kiến trúc.
Bên cạnh đó, khái niệm về kiến trúc ngày nay đã mở rộng rất nhiều. Có người cho rằng kiến trúc đang “suy tàn,” và lý do đến từ việc khi các ngành khoa học đang nỗ lực đơn giản hóa, thống nhất lý thuyết, thì kiến trúc lại có xu hướng tự cô lập. Điều này đi ngược lại với khoa học. Các lý thuyết gia nhiều khi không phải người thực hành, và nếu cứ bám vào một hệ thống lý thuyết được cho là hoàn chỉnh, kiến trúc sẽ càng ngày càng tụt lại phía sau.
Thế hệ trẻ hiện nay phải đối diện với lượng thông tin khổng lồ, và thực tế chúng đã bước vào kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo. Cách các em tiếp cận và thực hành thiết kế đã khác hẳn với chúng ta, điều này cho thấy nhiều quan điểm hình thành từ thời vẽ tay, hai chiều, đã trở nên lỗi thời và “giảm chiều.” Chúng ta buộc phải suy nghĩ ở một tầm cao hơn, nếu không sẽ bị tụt lại phía sau. Dù vậy, tôi chưa bao giờ lo ngại việc AI thay thế con người. AI chỉ là một công cụ, một thế giới đa chiều khác cắt ngang qua thế giới ba chiều của chúng ta, và chính giao điểm ấy là ranh giới nhận thức. Kiến trúc vốn là một lĩnh vực liên ngành, đa chiều, với phần lõi và các ngoại biên luôn thay đổi. Đây cũng là một trong số ít ngành mà lý thuyết không thể dẫn dắt thực hành một cách tuyệt đối – thay vào đó, người làm nghề phải học cách thích nghi liên tục với sự thay đổi.
Biệt danh mạng của anh là “not2busy” mang ý nghĩa gì? Trong thực tế, chế độ làm việc của GOM được tổ chức ra sao, và anh thường phối hợp công việc cùng các cộng sự như thế nào?
Ban đầu, biệt danh QQ của tôi do một người bạn học đăng ký giúp. Khi được hỏi muốn lấy tên gì, lúc đó tôi đang bận và chỉ buột miệng nói “Không quá bận.” Thế là nó trở thành biệt danh tiếng Anh “not2busy.” Sau này, tôi lại thấy cái tên này phản ánh một trạng thái lý tưởng mà tôi luôn hướng đến. Khi còn trẻ, tôi thường xuyên làm thêm giờ, nên rất mong có thể duy trì một nhịp làm việc không quá căng thẳng. Trong giai đoạn đường Huashan, văn phòng hầu như không phải làm thêm, chúng tôi làm việc hiệu quả trong ngày và duy trì một môi trường rất thoải mái, không có mâu thuẫn nội bộ. Trạng thái này tôi đã giữ được nhiều năm, và thực sự hài lòng.
Từ năm 2010, tôi gần như ngày nào cũng có mặt tại văn phòng. Tôi coi đó là một may mắn: trước hết là sự biết ơn, sau đó là niềm tận hưởng. Tôi gắn bó với cây cối, mèo, chó, và cả bầu không khí nơi đây suốt nhiều năm, đến mức chăm sóc cây và thú cưng đã trở thành một phần dấu ấn trong công việc và đời sống của tôi.
Tôi cũng hiếm khi tham gia các hoạt động xã hội vào buổi tối, vì đúng 7:30 tôi sẽ dắt chó đi dạo. Suốt 14 năm qua, khoảng thời gian dành cho chú chó của mình đã trở thành một phần quan trọng trong cuộc sống. Ngoài ra, tôi dành nhiều thời gian cho việc suy ngẫm, viết lách, hứng thú với triết học và toán học, và gần đây tôi còn bắt đầu thích đọc sách. Trước kia tôi không mấy hứng thú với lý thuyết hay việc đọc, nhưng bây giờ dường như tôi đang dần thay đổi. Những trải nghiệm sống khác nhau định hình nên những giá trị khác nhau – và tôi đón nhận điều đó.
Hiện tại, GOM đang theo đuổi những dự án nào? Và trong tương lai, anh mong muốn mở rộng hoặc thử thách mình ở những lĩnh vực nào?
Hiện tại, dự án quan trọng nhất của chúng tôi là Thành phố Tương lai Vanke, đánh dấu sự trở lại với lĩnh vực bất động sản sau nhiều năm gián đoạn. Tôi tin rằng Vanke chọn hợp tác với chúng tôi bởi họ nhìn thấy sự toàn diện: tôi được đào tạo nền tảng cổ điển nhưng không loại trừ chủ nghĩa hiện đại, đồng thời hiểu biết về bất động sản, có tư duy quy hoạch và khả năng đối thoại tốt với các bên. Trong một bối cảnh toàn diện, kiến trúc sư và bất động sản có thể trao đổi với nhau một cách dễ dàng và hiệu quả.
Song song, chúng tôi cũng đang triển khai hai trường mẫu giáo, một trường trung học cơ sở, chuẩn bị hoàn thiện Trung tâm Thương mại Up-Jiangnan tại Phụng Hiền, và thực hiện dự án Nhà ở Xã hội 4.0 – phiên bản nâng cấp của Longnan Garden, còn gọi là Căn hộ 2.6. Phiên bản này tập trung đơn giản hóa và khắc phục những hạn chế, sai sót từ các thế hệ trước.
Ngoài các dự án quy mô lớn, tôi cũng quan tâm đến việc mở rộng sang những lĩnh vực mới. Gần đây, thương hiệu ziinlife đã mời chúng tôi thiết kế ba sản phẩm nội thất, trong đó có phiên bản nâng cấp của “Bàn sống cùng chú chó dễ thương” và một chiếc tủ lồng ghép. Thiết kế nội thất là lĩnh vực mà kiến trúc sư có thể dễ dàng bước vào, dù để biến ý tưởng thành sản phẩm hoàn chỉnh lại cần nhiều nỗ lực. Bên cạnh đó, nhiều bạn bè gợi ý tôi thử trở thành một người ảnh hưởng nội dung trực tuyến, vì họ thấy tiềm năng trong cách tôi tiếp cận công việc liên ngành. Tôi đang cân nhắc các hình thức như giảng dạy trực tuyến, tổ chức các bài giảng mở.
Trong bối cảnh ngành đang trải qua một “mùa đông khắc nghiệt,” chúng tôi vẫn kiên định. Điều tôi đặc biệt mong muốn là thực hiện thêm một dự án mang tinh thần như Văn phòng MOA – một công trình thử nghiệm tự do, thoát khỏi ràng buộc của quy tắc và chuẩn mực, để tìm kiếm những khả năng mới mẻ của kiến trúc.
Biên tập & Tổng hợp
Anh Nguyên
Thực hiện
Xiang Ling, Shi An, Qi Hui, Pang Renfei
Song Linchen, Zhang Xiaoran
