Sou Fujimoto và tư duy về hệ mái trong mỗi công trình

Một ngày của ông thường như thế nào?

Thực ra, tôi có một nhịp sống khá bình thường. Tôi luôn cố gắng ngủ đủ giấc vào ban đêm, vì với tôi, sự sáng tạo đến từ một lối sống cân bằng: làm việc chăm chỉ, nghỉ ngơi đúng giờ và ăn uống đầy đủ. Đặc biệt khi ở Trung Quốc, tôi rất thích khám phá ẩm thực địa phương. Đồ ăn ở đây thực sự phong phú, từ những món Quảng Đông tinh tế cho đến những trải nghiệm thú vị như các món chế biến từ côn trùng mà tôi vừa thử tại Quảng Châu.

Tôi luôn háo hức nếm thử những món đặc sản độc đáo, bởi ẩm thực chính là nền tảng của văn hóa. Những bữa ăn cùng khách hàng cũng thường trở thành cầu nối tuyệt vời, giúp việc giao tiếp trở nên gần gũi và cởi mở hơn.

Công ty đã phát triển như thế nào kể từ khi thành lập vào năm 2000? Quy mô hiện tại là bao nhiêu và công việc đang được thực hiện ra sao?

Việc mở văn phòng tại Thâm Quyến đánh dấu bước phát triển mới nhất của công ty. Trở lại năm 2000, khi vừa chính thức thành lập, tôi chỉ làm việc một mình tại Tokyo. Sau khi tốt nghiệp đại học năm 1994, tôi không vội tìm việc ngay mà muốn dành thời gian để suy ngẫm về loại kiến trúc mà mình thực sự theo đuổi. Suốt nhiều năm, tôi làm việc độc lập cho đến khi quyết định chính thức hóa công việc thành một văn phòng kiến trúc.

Những ngày đầu, dù mang danh “công ty”, nhưng gần như không có dự án, chỉ một đến hai công trình nhỏ mỗi năm. Dần dần, quy mô được mở rộng nhờ tuyển thêm nhân sự. Khi thực hiện các dự án đầu tiên như Tokyo Apartment, đội ngũ đã có khoảng sáu đến bảy người. Đến khoảng năm 2010, con số này tăng lên 15–20 thành viên, và cũng từ đó chúng tôi bắt đầu nhận được lời mời cho những dự án quốc tế, mở ra giai đoạn phát triển mới.

Ban đầu, phần lớn dự án của chúng tôi đến từ châu Âu, nhưng sau đó Trung Quốc nhanh chóng trở thành một thị trường quan trọng. Cùng với sự gia tăng của các dự án quốc tế, đội ngũ nhân sự cũng trở nên đa dạng hơn. Quá trình quốc tế hóa mở ra nhiều cơ hội để tôi làm việc ở nước ngoài, và dần dần, việc giao tiếp bằng tiếng Anh trở nên tự nhiên. Năm 2013, tôi tham gia thiết kế Serpentine Gallery Pavilion tại London, đây là dấu mốc quan trọng, mở đầu cho nhiều dự án quốc tế, đặc biệt tại Pháp, và dẫn tới việc thành lập văn phòng Paris.

Hiện nay, công ty có ba văn phòng tại Tokyo, Paris và mới nhất là Thâm Quyến. Văn phòng Thâm Quyến hiện đang thực hiện một dự án bảo tàng quy mô lớn, với đội ngũ được thành lập ngay tại địa phương. Ngoài ra, chúng tôi cũng đang triển khai nhiều dự án khác ở Thâm Quyến và khu vực Quảng Đông, nên tôi thường xuyên có mặt tại đây để trực tiếp theo sát tiến độ.

Dự án bảo tàng này được giành chiến thắng thông qua một cuộc thi, bên cạnh đó còn có các công trình do khách hàng trực tiếp ủy thác. Trong quá trình hợp tác, chúng tôi luôn coi trọng việc trao đổi với khách hàng, lắng nghe phản hồi để phát triển ý tưởng ban đầu. Chính sự đối thoại cởi mở ấy mang lại niềm vui và sự hài lòng trong công việc, đồng thời giúp các thiết kế được định hình ngày càng hoàn thiện hơn.

Các dự án tại Trung Quốc mang ý nghĩa đặc biệt đối với chúng tôi, bởi ở đó chúng tôi cảm nhận được sự trân trọng dành cho kiến trúc và những kỳ vọng lớn lao từ phía khách hàng. Họ thường nuôi dưỡng những tầm nhìn đầy tham vọng, coi kiến trúc như một công cụ để thay đổi xã hội và cải thiện diện mạo khu vực. Với tư cách kiến trúc sư, chúng tôi thực sự hứng khởi khi được tham gia vào những dự án như vậy và góp phần hiện thực hóa những mục tiêu ấy.

Hiện nay, văn phòng Tokyo có khoảng 60–70 nhân viên, trong đó một nửa là người nước ngoài, bao gồm cả đội ngũ Trung Quốc. Khoảng 10 thành viên trong số này đã chuyển sang Thâm Quyến để trực tiếp điều hành các dự án tại địa phương. Văn phòng Paris có khoảng 20 nhân viên, phụ trách phần lớn các dự án ở châu Âu. Trong khi đó, Tokyo tập trung vào châu Á, đặc biệt là Nhật Bản và Trung Quốc, đồng thời đảm nhận một số dự án tại Trung Đông như ở Ả Rập Saudi hay Dubai.

Với lực lượng nhân sự đa quốc tịch, công ty mang một bầu không khí toàn cầu, nơi sự đa dạng về văn hóa và trải nghiệm trở thành nguồn cảm hứng. Mỗi văn phòng, mỗi vùng đất, mở ra những góc nhìn khác nhau về kiến trúc. Chính sự giao thoa của những ý tưởng ấy đã tạo nên một môi trường sáng tạo phong phú và giàu sức gợi mở. Cá nhân tôi luôn biết ơn những cơ hội được đặt chân tới các quốc gia và khu vực mới, bởi mỗi chuyến đi, dù quen thuộc hay xa lạ, đều khơi dậy trong tôi những cảm hứng mới mẻ để tiếp tục hành nghề.

Tại Trung tâm Văn hóa Ishinomaki, ông đã sử dụng một loạt “ngôi nhà” màu trắng để tạo nên cảnh quan liên tục như một thị trấn nhỏ; còn ở Trạm Bờ biển “Sky Mountain – Núi Trời”, ông lại triển khai một mái nhà khổng lồ uốn lượn. Cách tiếp cận về hình thức kiến trúc của ông có thay đổi theo thời gian không? Và ông nhìn nhận thế nào về “tính vùng miền” trong mối liên hệ với những dự án này?

Đối với Trạm “Sky Mountain – Núi Trời” ở Hải Khẩu, tôi đã đến khảo sát địa điểm trước khi dự án bắt đầu. Trong quá trình trò chuyện với người dân địa phương, tôi suy nghĩ về chức năng và loại kiến trúc nào có thể hòa hợp với bối cảnh ven biển tuyệt đẹp này. Sau nhiều cân nhắc, tôi nhận ra rằng một công trình thuần túy chức năng là chưa đủ. Với những buổi hoàng hôn rực rỡ nơi đây, tôi mong muốn công trình vừa cho phép mọi người chiêm ngưỡng cảnh hoàng hôn, vừa mang tính cảnh quan nhiều hơn là một cấu trúc thông thường. Chính vì vậy, mái nhà đã được thiết kế với hình thức lượn sóng, để mọi người có thể bước đi trên đó và trải nghiệm trực tiếp vẻ đẹp thiên nhiên. Toàn bộ dự án được định hình với cảm giác rộng mở và hoành tráng. Ngay đến giai đoạn cuối, chúng tôi vẫn liên tục trao đổi cùng đội ngũ tại chỗ, tinh chỉnh chi tiết và không ngừng tối ưu thiết kế. Đây thực sự là một trải nghiệm rất tích cực.

Về quan điểm thiết kế, tôi không cho rằng mình đã thay đổi cách tiếp cận, mà tin rằng mỗi địa điểm đều gợi mở một hình thức và một cảnh quan phù hợp riêng. Chẳng hạn, Tokyo Apartment, được xây dựng trong những con phố đông đúc và hỗn loạn của Tokyo, được hình dung như sự cô đọng của toàn thành phố trong một cấu trúc nhỏ bé. Với tôi, việc kết hợp ngẫu nhiên các khối kiến trúc hình ngôi nhà chính là cách tái hiện cảm giác hỗn độn đặc trưng của khu dân cư Tokyo.

Tại Trung tâm Văn hóa Ishinomaki, do quy mô lớn, tôi chủ động tránh việc tạo ra một khối kiến trúc khổng lồ đơn nhất. Thay vào đó, tôi sử dụng các khối nhà và hình chữ nhật nhỏ, sắp xếp như một ngôi làng, chia tách khối lượng thành nhiều phần để gần gũi hơn với quy mô con người. Bề ngoài có thể mang lại cảm giác quen thuộc, nhưng trên thực tế, nó hình thành nên một cảnh quan chưa từng thấy trước đây. Tôi tin rằng chính sự vừa quen thuộc vừa mới lạ này sẽ để lại ấn tượng sâu đậm trong ký ức của cộng đồng.

Dự án Ishinomaki cũng gắn liền với nỗ lực tái thiết sau trận động đất và sóng thần năm 2011. Tôi hy vọng những đứa trẻ lớn lên tại đây sẽ nhớ đến công trình này như một phần ký ức tuổi thơ. Được mọi người ghi nhớ là một điều quan trọng, nhưng tôi cũng mong muốn kiến trúc mang yếu tố đổi mới – vừa thân thuộc, vừa độc đáo.

Ngược lại, ở Hải Khẩu, bối cảnh rộng mở đã thôi thúc tôi nghĩ về một công trình phóng khoáng, như những con sóng hay dòng gió. Khác với sự ngẫu nhiên của những khối nhà tại Tokyo hay Ishinomaki, dự án này trở thành một phần của cảnh quan địa phương. Nếu phải nói đến một sự thay đổi trong tư duy, thì Hải Khẩu là minh chứng rõ ràng. Công trình không chỉ là một tòa nhà mà còn là một phần của cảnh quan, thậm chí là một phần của con đường. Tại đây, kiến trúc hòa quyện cùng đô thị, đường sá, đồi núi và thiên nhiên – nơi mọi ranh giới dần mờ nhạt để hợp nhất thành một chỉnh thể. Đây là hướng tiếp cận mà tôi chỉ mới thực sự bắt đầu khám phá trong vòng năm đến mười năm trở lại đây.

Mỗi địa điểm đều có những đặc điểm riêng biệt. Ngay trong nội địa Trung Quốc, sự khác biệt về văn hóa, khí hậu, lối sống và cảnh quan đã vô cùng rõ rệt. Tôi bị cuốn hút bởi sự đa dạng đó, và chính vì vậy, tôi không áp đặt một “phong cách Fujimoto” cho mọi dự án. Thay vào đó, tôi tìm cách khai mở những đặc trưng riêng của từng nơi. Chỉ khi phản ánh được bản sắc địa phương, kiến trúc mới thực sự trở nên hấp dẫn và có ý nghĩa.

Ý tưởng hòa trộn thiên nhiên vào kiến trúc, tạo nên trải nghiệm như “chơi đùa trong rừng”, dường như luôn hiện diện trong các dự án của ông. Ông có thể chia sẻ rõ hơn về quá trình phát triển của khái niệm này không?

Tôi lớn lên ở vùng nông thôn Hokkaido, nơi tuổi thơ gắn liền với những ngày rong chơi trong rừng. Trải nghiệm ấy đã in sâu vào ký ức và định hình cách tôi cảm nhận không gian. Dù kiến trúc là sản phẩm do con người tạo ra, tôi tin rằng cảm giác di chuyển xuyên qua một công trình hoàn toàn có thể gợi lại trải nghiệm như khi bước đi trong một khu rừng tự nhiên. Loại kiến trúc nhân tạo này, khi mô phỏng được nhịp điệu và sự phong phú của thiên nhiên, có thể mang lại cho con người sự thoải mái và niềm vui thuần khiết.

Ở một nghĩa nào đó, tôi luôn khao khát làm mờ đi ranh giới giữa kiến trúc và thiên nhiên, để chúng hòa quyện thành một. Việc hiện thực hóa ý tưởng này không hề đơn giản, mà là một quá trình thử nghiệm và khám phá không ngừng. Gần đây, tôi cảm nhận rõ hơn sự tiến triển này trong các dự án của mình, chẳng hạn như công trình tại Hải Khẩu, nơi các yếu tố kiến trúc và cảnh quan được kết nối một cách liền mạch và tự nhiên hơn.

Một ví dụ khác là dự án tu bổ tại Đền Dazaifu Tenmangū, ngôi đền Thần đạo có lịch sử khoảng 1.100 năm và là một trong những điểm hành hương lớn nhất Nhật Bản. Điện chính (Honden) với niên đại hàng trăm năm chủ yếu dùng cho việc thờ cúng, hiện đang được đại tu sau 124 năm. Công việc trùng tu, bắt đầu từ mùa xuân năm ngoái và dự kiến kéo dài 3 năm, bao gồm sửa chữa mái, thay thế cột gỗ cũ cùng nhiều hạng mục khác. Những dự án như vậy khiến tôi nhận ra: dù là gìn giữ hay sáng tạo, cả hai đều đòi hỏi sự kiên nhẫn và đều có thể gắn bó chặt chẽ với thiên nhiên.

Với khoảng thời gian thi công kéo dài, ban quản lý lo rằng du khách sẽ cảm thấy hụt hẫng nếu không có gì để trải nghiệm. Vì vậy, họ quyết định xây dựng một ngôi đền tạm thời trong ba năm này – một công trình hiện đại nhưng hòa hợp với bối cảnh truyền thống. Tôi được mời thực hiện dự án với kỳ vọng tạo ra một kiến trúc tiên phong, vừa gắn bó với địa điểm, vừa mở ra cách nhìn mới.

Tầm nhìn của chúng tôi là biến mái công trình thành một khu vườn xanh, nơi cỏ và cây mọc lên, hình thành một khu rừng nhỏ. Ý tưởng này xuất phát từ bản chất của đền Thần đạo: từ xưa, các ngôi đền vốn được bao bọc trong những khu rừng thiêng, nơi thiên nhiên đóng vai trò bảo hộ. Có thể nói, khu rừng chính là ngôi đền, và ngôi đền vốn dĩ đã là một phần bất khả tách rời của thiên nhiên.

Một yếu tố quan trọng khác là sự hiện diện của những cây long não cổ thụ bao quanh đền, nhiều cây có tuổi đời hơn một nghìn năm, tạo nên một môi trường xanh tươi và đầy sức sống. Ý tưởng “nâng khu rừng lên mái” không chỉ mang lại hình ảnh kiến trúc hiện đại, ấn tượng về mặt thị giác, mà còn hòa nhập trọn vẹn với cảnh quan tự nhiên xung quanh, hướng tới sự hài hòa và thống nhất trong tổng thể.

Truyền thống kiến trúc Nhật Bản vốn dành sự chú trọng đặc biệt cho mái đền, thường được xây dựng rộng lớn bằng các vật liệu tự nhiên như rơm hay vỏ cây tuyết tùng. Chính đặc điểm này đã gợi mở cho tôi ý tưởng: tại sao không để một mái nhà lớn được bao phủ bởi thiên nhiên sống động? Sự kết hợp ấy vừa tiếp nối tinh thần truyền thống, vừa mở ra một diễn ngôn hiện đại. Nơi đây, cũ và mới, tự nhiên và nhân tạo, truyền thống và tiên phong gặp gỡ, giao thoa, và cùng nhau định hình bản chất độc đáo của không gian linh thiêng này.

Với vai trò là trưởng nhóm thiết kế cho Expo 2025 Osaka Kansai – một dự án có quy mô và phạm vi vượt xa những công trình kiến trúc thông thường – ông đã gặp phải những thách thức nào trong giai đoạn thiết kế?

Tôi luôn thấy World Expo là một sự kiện đầy cuốn hút. Đây là nơi quy tụ khoảng 156 quốc gia, mỗi quốc gia mang đến nền tảng lịch sử, văn hóa, ẩm thực và phong tục riêng biệt. Sự đa dạng ấy, từ âm nhạc, trang phục đến sắc tộc, tạo nên một bức tranh phong phú hiếm có. Việc tập hợp và tổ chức toàn bộ những yếu tố đa dạng này trong suốt sáu tháng, theo tôi, thực sự là một điều kỳ diệu.

Đặc biệt trong bối cảnh hiện nay, khi thế giới vẫn phải đối mặt với xung đột và nhiều thách thức, dù có những nỗ lực hướng đến sự đa nguyên, tôi cho rằng việc tạo ra một không gian nơi con người có thể cùng nhau tận hưởng niềm vui từ các nền văn hóa khác nhau trở nên vô cùng ý nghĩa.

Khi bắt tay vào việc thiết kế cho Expo, ý nghĩ đầu tiên của tôi là: làm thế nào để quy tụ cả thế giới trong một không gian duy nhất. Điều đó tất nhiên đòi hỏi một quy mô lớn, nhưng hơn hết, tôi muốn kiến trúc mang lại cho người tham dự cảm giác về sự kết nối – rằng chúng ta, bất kể khác biệt, đều đang cùng sống trên một hành tinh này. Đồng thời, tôi cũng mong rằng những người không thể trực tiếp đến dự, qua hình ảnh hay các bản tường thuật, vẫn có thể cảm nhận được tinh thần hội tụ và hy vọng mà sự kiện này đại diện.

Chính từ ý tưởng quy tụ con người từ khắp nơi trên thế giới, tôi đã hình dung ra một cấu trúc hình tròn đơn giản. Vòng tròn trở thành biểu tượng đoàn kết, đồng thời đóng vai trò là trục giao thông chính dẫn lối du khách khám phá toàn bộ địa điểm. Bên cạnh giá trị biểu tượng, nó còn đáp ứng những nhu cầu thiết thực: che chắn khỏi gió và mưa, tạo bóng râm, cũng như mở ra các điểm quan sát trên cao để phóng tầm mắt ra toàn cảnh.

Lần này, chúng tôi chọn gỗ làm vật liệu chủ đạo – vừa thể hiện tinh thần phát triển bền vững và sự chung sống hài hòa với thiên nhiên, vừa là một diễn giải đương đại của truyền thống kiến trúc gỗ ở Nhật Bản, Trung Quốc, Đông Nam Á và nhiều khu vực khác. Công trình hành lang gỗ khổng lồ ấy không chỉ hướng đến tương lai, mà còn nối kết quá khứ và hiện tại trong một ngôn ngữ kiến trúc toàn cầu.

Khác với những bức tường khép kín, hành lang vòng tròn mở và chào đón, khuyến khích sự gặp gỡ, tạo cảm giác thống nhất giữa các nền văn hóa. Tôi muốn nơi đây trở thành một không gian để con người suy ngẫm về khả năng chung sống hòa bình trong tương lai. Để hiện thực hóa khái niệm bao dung và cộng hưởng, kiến trúc cần mang một quy mô đủ lớn. Và vòng tròn, với hình thức đơn giản nhưng giàu sức gợi, chính là biểu tượng trực quan cho khát vọng ấy – lan tỏa khắp thế giới, chạm đến mỗi con người ở bất kỳ đâu.

Trong cuốn sách đầu tay “建築が生まれるとき”, ông từng nêu ra năm câu hỏi về kiến trúc tương lai. Sau hơn một thập kỷ, quan điểm của ông về tương lai của kiến trúc đã có những đổi thay nào?

Khái niệm về kiến trúc ngày nay đã vượt xa phạm vi của những tòa nhà đơn thuần. Nó bao gồm cả đường sá, thành phố, cảnh quan, thiên nhiên và sân vườn – một sự hòa trộn của nhiều yếu tố khác nhau để định hình nên một “nơi chốn”. Các hoạt động của con người vốn rất đa dạng, và tôi tin rằng kiến trúc tương lai không chỉ đáp ứng những hoạt động hiện hữu, mà còn khơi mở những khả năng hoàn toàn mới, chưa từng được hình dung trước đây.

Vì vậy, tôi hình dung kiến trúc tương lai sẽ dần xóa nhòa các ranh giới: giữa công trình và thiên nhiên, giữa kiến trúc và thành phố, đường sá, cảnh quan hay rừng cây. Thay vì tách biệt, chúng sẽ kết nối liền mạch, tạo nên những trải nghiệm phi thường, nơi kiến trúc vừa hòa hợp với thế giới tự nhiên, vừa mở ra những chân trời mới cho đời sống con người.

Trong tương lai, có những thách thức nào mà ông mong muốn được đối mặt và chinh phục?

Khi nói đến kiến trúc, dù là một công trình nhỏ hay những dự án quy mô lớn như thiết kế một thành phố, tất cả đều mang lại cho tôi sự hứng thú. Chỉ cần có tầm nhìn và liên quan đến việc đồng sáng tạo tương lai, dự án đó đã đủ sức hấp dẫn.

Những dự án như World Expo hay bảo tàng ở Thâm Quyến đặc biệt lôi cuốn nhờ quy mô lớn, nơi con người có thể đắm mình trong trải nghiệm như một môi trường đô thị tương lai. Mục tiêu thiết kế của tôi là tạo ra không gian nơi du khách cảm thấy như đang khám phá một thành phố hoặc bước đi trong một khu vườn ba chiều.

Ở khía cạnh này, thay vì giới hạn trong các công trình riêng lẻ, tôi mong muốn mở rộng ra ngoài ranh giới kiến trúc truyền thống, tích hợp nhiều chức năng đa dạng vượt xa khái niệm tòa nhà. Ngay cả với các dự án nhỏ, việc kết hợp những yếu tố từ nhiều lĩnh vực khác nhau sẽ ngày càng trở thành xu hướng trong tương lai.