Thích Ứng & An Cư: Hành trình tìm lại sự cân bằng giữa con người, kiến trúc và tự nhiên

Trong thời đại đô thị hóa nhanh và những biến động toàn cầu ngày càng rõ rệt, câu hỏi “làm thế nào để sống hài hòa với môi trường và với chính mình?” trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Cuốn sách Thích Ứng & An Cư ra đời từ chính trăn trở ấy – như một hành trình đi tìm sự cân bằng giữa con người, kiến trúc và tự nhiên, giữa truyền thống và hiện đại, giữa biến đổi và ổn định.

Được hình thành từ sự cộng tác giữa nhóm kiến trúc sư K59 Atelier, nhóm nghiên cứu Tản Mạn Kiến Trúc (TMKT) và kiến trúc sư – nhà nghiên cứu người Nhật Ryosuke Koizumi, dự án không chỉ dừng lại ở một ấn phẩm, mà còn là kết quả của nhiều năm khảo sát, đối thoại và thực hành. Cuộc trò chuyện dưới đây hé mở những suy tư phía sau quá trình hình thành cuốn sách — về ý nghĩa của “thích ứng” và “an cư” trong đời sống đương đại, vai trò của tri thức bản địa trong thiết kế, cũng như cách các thế hệ kiến trúc sư trẻ đang tìm lại mối liên hệ giữa con người và môi trường sống.

Thông qua các câu chuyện, kỷ niệm và góc nhìn khác biệt, nhóm tác giả cùng chia sẻ cách họ hiểu, sống và thực hành hai khái niệm tưởng chừng đơn giản mà lại bao hàm sâu sắc: sự chủ động “thích ứng” để hòa hợp với hoàn cảnh, và trạng thái “an cư”, gắn bó và thấu hiểu nơi mình thuộc về.

Ý TƯỞNG & HÀNH TRÌNH LÀM SÁCH

Cuốn sách có tựa “Thích Ứng & An Cư” , nhóm có thể chia sẻ ngắn gọn về ý nghĩa mà các bạn đặt vào từng khái niệm “thích ứng” và “an cư” không?

K59 Atelier: “Thích Ứng” với chúng tôi là sự trưởng thành, là quá trình thay đổi lối sống theo thời gian để hòa hợp với từng hoàn cảnh và văn hóa sống khác nhau. Khi con người biết điều chỉnh, biết thích nghi, họ sẽ dễ dàng tìm thấy sự cân bằng trong cuộc sống. Và chỉ khi thể chất và tinh thần đều tốt, con người mới thật sự cảm thấy “An Cư” — sống yên ổn, an lành và gắn bó lâu dài với nơi mình thuộc về.

Tản Mạn Kiến Trúc (TMKT): Sự quan tâm đến khái niệm “thích ứng và an cư” xuất phát từ quá trình quan sát các biến đổi đang diễn ra trong lĩnh vực nhà ở. Trong bất kỳ thời đại nào, ngôi nhà – chốn cư trú, luôn là mối quan tâm hàng đầu trong cuộc đời con người. Nhưng đứng trước các thách thức đương đại, câu chuyện về nơi ăn chốn ở càng trở nên cấp thiết. Điều đó khiến chúng tôi bắt đầu đặt câu hỏi về cách mà con người, ở các thời đại và vùng địa lý khác nhau, đã thích nghi với các điều kiện tự nhiên và xã hội để sắp đặt một cuộc sống đầy đủ, trọn vẹn.

Có thể nói, cuốn sách là hành trình tự đặt câu hỏi và đi tìm một vài lý giải cho câu hỏi: “Làm thế nào để con người, đứng trước biến đổi và thách thức, vẫn có thể thiết lập được một cuộc sống dễ chịu trong ngôi nhà của mình?”

Với chúng tôi, các khái niệm này có thể được trình bày như sau: Thích ứng là sự chủ động thay đổi để vượt qua các thách thức, an cư là kết quả đạt được sau khi đã thành công trong việc thích nghi và cân bằng cuộc sống, đạt được sự gắn bó (sense of attachment) với vùng đất mà mình đang sống. Tuy nhiên sự an cư không phải là một quá trình khép kín mà luôn mở, tùy biến theo các biến đổi không ngừng của xã hội.

Nhưng rồi, khi quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa diễn ra, mối quan hệ ấy dần thay đổi. Đường nhựa, bê tông thay thế đường đất; kênh rạch bị thu hẹp; nhà cửa quay lưng lại với sông. Thiên nhiên – từng là chỗ dựa – giờ dần bị xa cách. Sông ngòi, từ chỗ là nguồn sống, nay lại trở thành chướng ngại.

Điều đó khiến chúng tôi suy nghĩ rất nhiều về “thích ứng” trong bối cảnh hiện nay – làm sao để con người hiện đại có thể tìm lại sự hài hòa với tự nhiên, để không gian sống một lần nữa trở nên “thuận – nhiên”.

TMKT: Chúng tôi là một dự án nghiên cứu nằm ở giao điểm giữa kiến trúc và xã hội. Việc tìm hiểu về quá trình định cư của cư dân phương Nam, thông qua câu chuyện của kiến trúc nhà ở, là một quá trình rất thú vị khi chúng tôi có dịp kết hợp các sở trường của các thành viên.

Quá trình thích ứng và an cư ở miền Nam có tính kế thừa và thử nghiệm: Như K59 đã đề cập, và chương đầu tiên của sách trình bày chi tiết, quá trình định cư này cho thấy những phép thử và sai đã được tiền nhân trải nghiệm, tích lũy và truyền đạt lại. Điều này minh họa cho quá trình thử nghiệm lâu dài để có thể thích nghi tốt với vùng đất và điều kiện tự nhiên.

Chúng ta cũng cần lưu ý đến tính liên tục của quá trình này. Thực chất, quá trình thích ứng chưa hề dừng lại. Đây không phải là câu chuyện lịch sử đã rồi, mà người dân vẫn tiếp tục tìm cách thích ứng với các biến đổi mới đang diễn ra khắp vùng đồng bằng.

Điều khiến chúng tôi trăn trở là song song với tốc độ đô thị hóa, các đô thị ở ĐBSCL ngày càng trở nên bê tông hóa và đánh mất dần sự kết nối mật thiết với nước, vốn đóng vai trò quan trọng trong các mô hình cư trú của tiền nhân. Chúng tôi tự hỏi nhau rằng việc nghiên cứu và học hỏi từ cách sống của quá khứ có thể cung cấp gì cho câu chuyện thiết kế của chúng ta hôm nay, để sống gần gũi với tự nhiên hơn, để phần nhân tạo nương theo tự nhiên, thay vì đối kháng. Như các chương trong quyển sách chỉ ra, chúng tôi tin rằng tiềm năng học hỏi từ lịch sử để thiết kế tương lai là vô tận.

Sách nói rằng “ngôi nhà là chiếc hộp ký ức, lưu giữ câu chuyện tổ tiên và mối liên hệ gia tộc”. Nhóm có thể chia sẻ một ví dụ cụ thể minh họa cho ý niệm này?

K59 Atelier: Có lẽ bản vẽ ở bìa sách là ví dụ cụ thể nhất về “chiếc hộp ký ức” mà tôi luôn mang theo về ngôi nhà cũ. Đó không phải là một ngôi nhà mang ý nghĩa to tát của một gia tộc, mà là sự chồng lớp của nhiều hình ảnh đan xen: không gian sống chật hẹp, dày đặc đồ đạc và con người. Đây là nơi gắn bó của đại gia đình, nhiều thế hệ cùng sống chung dưới một mái nhà.

Con hẻm nhỏ dẫn vào sân chung xếp đầy đồ trang trí, không gian thờ cũng được tận dụng làm chỗ để xe, hành lang dài và hẹp đi qua các buồng ngủ chỉ được ngăn bằng những tấm rèm mỏng, tiếp đến là gian bếp tập thể đông đúc, lúc nào cũng đen kịt mùi khói. Các cầu thang đan xen, không trật tự, với nhiều kích thước khác nhau, kết nối ngôi nhà theo chiều đứng, dẫn đến căn gác mái cơi nới, nơi tôi sống cùng bố mẹ và em trai.

Với một đứa trẻ, đó là ký ức của tập thể, là “nhà” – nơi tôi thấy mọi người đoàn kết, gắn bó và sẻ chia không gian chung. Với tôi, chính không gian chồng lấp và đậm đặc ấy đã hình thành nên tính cách và quan điểm sống và ảnh hưởng đậm nét cả các thiết kế kiến trúc về sau này.

Khi thực hiện sách, nhóm có gặp những thách thức nào đáng kể, chẳng hạn trong quá trình khảo sát, thu thập tư liệu hay chuyển hoá từ nghiên cứu sang ngôn ngữ thiết kế?

K59 Atelier: Hiện nay, các dữ liệu về đặc trưng kiến trúc truyền thống còn thiếu tính hệ thống, chúng tôi thường rất vất vả khi thu thập dữ liệu (từ viện lưu trữ, trường đại học, hay các báo cáo độc lập từ các nghiên cứu, workshop). Các yếu tố nhân học, lịch sử, kiến trúc và nội thất vẫn tồn tại tách biệt, chưa được kết nối toàn diện. Chúng tôi hy vọng quyển sách sẽ phần nào lý giải và gợi mở mối liên hệ giữa những yếu tố này.

Một phần khác là làm sao xâu chuỗi các bài viết đơn lẻ trong cuốn sách này thành một mạch chuyện để người đọc dễ dàng “trải nghiệm” về ý nghĩa của hai chữ “thích ứng” và “an cư”. Chúng tôi có ý tưởng về nó, về sự tổng hợp đa ngành và đa góc nhìn về các chủ đề, dưới dạng các bài viết tản văn, tiểu luận, trình bày của nhóm tác giả và các chuyên gia khách mời, hay những cuộc đối thoại mang tính gợi mở… các cách tiếp cận khác nhau mang đến cho người đọc sự thay đổi trạng thái, để đỡ “mệt” hơn, nhưng cũng là một thử thách để sắp xếp chúng sao cho mạch các bài viết logic và mướt nhất.

Ryosuke Koizumi (Koi): Tôi nghĩ thử thách lớn nhất của chúng tôi là làm việc nhóm. Nhóm có nhiều thành viên đến từ những nền tảng rất khác nhau – phần lớn là người Việt Nam, còn tôi là người Nhật. Trong số các thành viên Việt, đa phần đến từ miền Nam, nhưng chị Linh của K59 Atelier lại đến từ miền Bắc Trung Bộ. Ngoài ra, trong khi K59 Atelier và tôi cùng làm về kiến trúc, thì nhóm Tản Mạn Kiến Trúc có người làm trong các lĩnh vực khác như nhân học văn hóa hay mỹ thuật.

Chính vì sự đa dạng đó mà đôi khi chúng tôi có những khác biệt ngay cả trong những quyết định nhỏ nhất. Ví dụ, khi chọn phông chữ, mỗi người lại có một cách nhìn khác nhau về cái đẹp hay độ dễ đọc, nên việc thống nhất ý kiến thường mất khá nhiều thời gian. Tuy nhiên, nhờ vậy mà chúng tôi học được rất nhiều — hiểu nhau hơn và nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ mới. Những khác biệt trong hệ giá trị đôi khi có thể làm chậm tiến độ của dự án, nhưng chúng tôi tin rằng chính chúng cũng mang lại những khám phá phong phú hơn và những góc nhìn sâu sắc hơn.

Trong quá trình làm việc cùng nhau, điều gì khiến nhóm bạn nhớ nhất như một chuyến đi, một nhân vật, hay một khoảnh khắc đặc biệt nào đó?

K59 Atelier: Trong quá trình khảo sát các ngôi nhà cổ ở vùng Long Hồ, chúng tôi tìm đến một ngôi nhà cổ nằm ẩn sau một quán nước, kế bên là xưởng làm đá nên rất ồn. Phải rất khó khăn chúng tôi mới có thể vào được bên trong. Đó là ngôi nhà cổ họ Mai. Chị chủ nhà tiếp đón chúng tôi rất niềm nở dù không gian sống đã xuống cấp: mái ngói bị mở và thấm dột, nền nhà có dấu hiệu võng, toàn bộ seno đã bị tháo, nên nước mưa cứ thế xối thẳng xuống nền.

Dù vậy, chúng tôi vẫn cảm nhận rõ sự tự hào và tình yêu của họ dành cho ngôi nhà. Chị kể với chúng tôi những băn khoăn: có nên thay mái ngói cũ bằng tôn để tránh dột, hay có nên thay nền gạch lục giác bị hư bằng gạch men mới. Chính trong khoảnh khắc ấy, chúng tôi hiểu rằng việc bảo tồn kiến trúc truyền thống không chỉ bắt đầu từ những công trình lớn, mà còn từ chính những ngôi nhà dân gian tản mác trong đời sống thường nhật. Sự tuyên truyền, chia sẻ và hiểu biết của người dân với nhau mới là yếu tố quan trọng nhất để gìn giữ những giá trị ấy.

Koi: Vào tháng 11 năm 2024, chuyến thăm một ngôi nhà truyền thống ở Vĩnh Long đã để lại trong tôi ấn tượng sâu sắc. Đây là lần đầu tiên cả nhóm cùng đi khảo sát thực địa, và điều thú vị nhất là mỗi nhóm lại có một cách tiếp cận rất khác nhau với cùng một ngôi nhà.

Nhóm K59 Atelier mang theo máy ảnh và flycam, di chuyển liên tục để chụp cả bên trong lẫn bên ngoài ngôi nhà, trong khi Nam và Linh vừa làm vừa trao đổi về những điều họ quan sát được. Nhóm Tản Mạn Kiến Trúc thì cẩn thận phỏng vấn chủ nhà — Hiếu và Nguyên ghi lại câu chuyện của cư dân và lịch sử ngôi nhà, còn Khang và Huy chụp ảnh để lưu giữ bầu không khí không gian. Còn tôi thì dùng thước laser và thước dây để đo kích thước nhà, đồ đạc, cửa sổ, và ghi chú lại những đặc điểm nổi bật.

Nhờ vậy, chúng tôi có thể nhìn cùng một ngôi nhà từ nhiều góc nhìn khác nhau, tùy theo sở thích và chuyên môn của từng người. Đó là khoảnh khắc thể hiện rõ tinh thần làm việc nhóm và niềm vui khi cùng học hỏi giữa những con người đến từ nhiều lĩnh vực khác nhau.

TƯ DUY KIẾN TRÚC & TRI THỨC BẢN ĐỊA

“Tri thức bản địa” là khái niệm xuất hiện xuyên suốt trong cuốn sách. Theo nhóm, tri thức bản địa được hiểu như thế nào và nó có vai trò gì trong kiến trúc đương đại?

TMKT: Tri thức bản địa (local wisdom) là một khái niệm mà nhóm tác giả đặc biệt quan tâm cả về mặt nghiên cứu lẫn thực hành. Điều này gắn liền với quan sát của chúng tôi về bối cảnh quy hoạch và thiết kế kiến trúc, khi sự đồng nhất (homogeneity) và quốc tế hóa ngày càng chiếm ưu thế, dẫn đến sự đồng nhất trong cách chúng ta sống, nghĩ và kiến tạo không gian. Theo khuynh hướng đó, chúng ta dần lãng quên các yếu tố đặc thù về văn hóa cũng như điều kiện khí hậu của từng địa phương.

Trước thực trạng đó, một khuynh hướng thiết kế mới đang nhen nhóm trong thế hệ các kiến trúc sư trẻ, những người chúng tôi có cơ hội trò chuyện và làm việc cùng. Khuynh hướng này kêu gọi đặt kiến trúc và quy hoạch trong một mối quan hệ liên ngành sâu sắc, tìm kiếm cảm hứng và sự chỉ dẫn từ các nghiên cứu văn hóa và xã hội. Một trong những nền tảng có thể áp dụng là tìm hiểu về tri thức bản địa, nhận diện các giá trị của chúng và tìm cách áp dụng trong đời sống đương đại. Mục tiêu của việc này là làm cho các thiết kế mới của chúng ta gần gũi hơn với đặc thù của từng địa phương, giúp cho người dùng gắn bó sâu sắc hơn với bối cảnh văn hóa và sinh thái của vùng đất mà họ đang sinh sống.

Tri thức bản địa (Local Wisdom) có thể được hiểu như sau: 1) Đây là tập hợp các kiến thức, kinh nghiệm, kỹ năng và niềm tin được truyền lại qua hình thức truyền miệng và thực hành; 2) Các kiến thức này được tích lũy qua nhiều thế hệ, gắn bó mật thiết với điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội của chính địa phương; 3) Tính chất thực tiễn: Các tri thức này có thể gợi ý nhiều giải pháp nhằm ứng dụng vào các điều kiện đương đại.

Cụ thể, việc xây dựng nhà ở truyền thống được nhìn nhận là một quá trình gắn liền với những điều kiện phức tạp của trải nghiệm thân thể, ký ức đặc thù và kinh nghiệm truyền thống tích lũy qua thời gian của từng khu vực. Trong bài viết “Tri thức bản địa: Điểm lại một khuynh hướng thực hành của các văn phòng kiến trúc trẻ tại miền Nam” (Tạp Chí Kiến Trúc, tháng 4/2025), dự án Tản Mạn đã thảo luận về một số giải pháp được các văn phòng kiến trúc sư trẻ vận dụng, chủ yếu xoay quanh ba lĩnh vực chính: ứng phó khí hậu, vật liệu và kỹ thuật và tổ chức không gian xã hội.

Về mặt khí hậu, các văn phòng trẻ đã học hỏi từ cách xây dựng nhà ở truyền thống tại miền Nam, nhằm thích nghi với khí hậu nhiệt đới ẩm đặc trưng (nhiệt độ cao, độ ẩm lớn). Ví dụ, tạo lớp không gian chuyển tiếp, thông gió tự nhiên thông qua các khoảng mở, giữ lại và tích hợp cây xanh bản địa lâu đời, sắp đặt cây xanh ở các khoảng mở để cân đối nhiệt độ.

Họ cũng tìm kiếm bài học về vật liệu và kỹ thuật xây dựng từ kiến trúc truyền thống. Ví dụ, về mặt vật liệu, họ tái khám phá các vật liệu bản địa từng bị lãng quên, nhấn mạnh độ biểu cảm, vẻ đẹp nguyên bản, khả năng thích ứng với điều kiện môi trường địa phương. Sử dụng vật liệu tại chỗ cũng giúp cắt giảm chi phí và nhiên liệu vận chuyển, đồng thời đóng góp tích cực cho kinh tế tại chỗ và tôn vinh kỹ năng của đội ngũ lao động bản địa.

Chiến lược này mở rộng khái niệm tri thức địa phương, quan tâm đến các hành vi tương tác của các thành viên trong gia đình đa thế hệ. Học hỏi từ cách tổ chức sinh hoạt trong nhà truyền thống, các văn phòng tìm cách tổ chức không gian để đáp ứng nhu cầu chuyển dịch giữa tính riêng tư (thế hệ trẻ) và tính kết nối (người cao tuổi), học theo kiến trúc truyền thống lấy trải nghiệm sống của người có tuổi làm trọng tâm. Ví dụ, chúng tôi tâm đắc cách K59 Atelier xử lý không gian qua công trình Nhà Tân Phú, bằng cách đặt không gian của người cao tuổi ở tầng thấp với tính mở, không vách ngăn để dễ dàng kết nối với con cháu, tạo ra một ngôi nhà thân mật và tràn đầy tình cảm.

Việc nghiên cứu, học hỏi và ứng dụng tri thức bản địa là một quá trình còn đang tiếp diễn, chúng ta vẫn còn nhiều điều chưa biết và những chân trời mới để khám phá. Thông qua công việc của mình, chúng tôi mong muốn gợi ra một vài suy nghĩ về tính địa phương, vai trò của bản sắc và sự hòa nhập với bối cảnh. Đồng thời chúng tôi mong muốn dõi theo những thực hành đang diễn ra, ghi chép và tập hợp dữ liệu để thế hệ những người làm nghiên cứu và thiết kế trong tương lai có nhiều dữ kiện tham khảo.

Sách trình bày “chín đặc điểm về kiến trúc thích ứng” theo góc nhìn của K59 Atelier. Nhóm có thể tóm tắt ba đặc điểm tiêu biểu nhất và lý do vì sao chúng quan trọng?

K59 Atelier: Từ chín đặc điểm về kiến trúc thích ứng, chúng tôi muốn nhấn mạnh ba định hướng chính: sự cần thiết, tính linh hoạt và giá trị tinh thần. Ba định hướng này thể hiện vai trò và trách nhiệm của người thiết kế: kiến trúc không chỉ để làm đẹp, mà còn giúp người dân nhận thức rõ hơn giá trị của những ngôi nhà cũ và môi trường sống truyền thống mà họ đang gắn bó.

Theo nhóm, trong bối cảnh đô thị hoá nhanh chóng hiện nay, khái niệm “thích ứng” được thể hiện thế nào trong không gian nhà ở Việt Nam?

K59 Atelier:Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng hiện nay, “thích ứng” thể hiện rõ trong cách người Việt sinh sống nhiều thế hệ dưới cùng một mái nhà. Người dân thường tự sửa chữa, cơi nới để đáp ứng nhu cầu ở ngày càng tăng, chẳng hạn khi gia đình có thêm thành viên. Những thay đổi này tạo ra cơ hội gắn kết giữa các thế hệ, nhưng đồng thời, do hạn chế về kiến thức chuyên môn, đôi khi cũng khiến ngôi nhà nhanh xuống cấp hoặc tiềm ẩn nguy hiểm về an toàn

Koi: Là trung tâm kinh tế của miền Nam Việt Nam, Thành phố Hồ Chí Minh thu hút rất nhiều người từ các vùng khác đến học tập và làm việc. Dân số thành phố đã tăng từ khoảng 6,2 triệu người năm 2010 lên gần 9,8 triệu người vào năm 2025 — tức tăng hơn rưỡi chỉ trong 15 năm.

Sự bùng nổ dân số này khiến thành phố trở nên đông đúc và chật chội. Như Giáo sư Christina Schwenkel có nhắc trong cuốn sách, những mảng xanh trên mặt đất đang dần biến mất, nhường chỗ cho các tòa nhà cao tầng, trung tâm thương mại và hệ thống hạ tầng như đường sá, tàu điện. Nhưng nếu ngẩng đầu nhìn lên, ta vẫn thấy cây xanh mọc ra từ ban công, chuồng cọp hay mái nhà. Đó không phải là những khu vườn được thiết kế trước, mà là vô số “vườn nhỏ” do chính người dân trồng và chăm sóc mỗi ngày.

Cảnh quan này thể hiện rõ mong muốn gắn bó với thiên nhiên của con người, và có thể xem như một cách “thích ứng”, cách người dân tìm lại mối liên hệ với đất và cây xanh trong cuộc sống đô thị ngày càng phát triển theo chiều cao.

An cư lạc nghiệp” từng là triết lý sống truyền thống. Ở thời điểm hiện nay, nhóm nhìn nhận khái niệm “an cư” ra sao — còn mang tính lý tưởng hay đã trở thành một thách thức mới của xã hội hiện đại?

K59 Atelier: “An cư” không phải là khái niệm chỉ dành cho người có điều kiện vật chất, mà là dành cho những ai hiểu được giá trị của bản thân và nơi mình đang sống, cảm thấy vừa đủ với chính mình. “An cư” là khái niệm dành cho tất cả mọi người, không phân biệt hoàn cảnh hay thu nhập. Tôi từng sống một cuộc sống rất hạnh phúc trong ngôi nhà có đến mười lăm người – nơi có ba mẹ, ông bà – dẫu rằng tôi chẳng khi nào có sự riêng tư. Nhưng chính ở đó, tôi cảm nhận rõ nhất ý nghĩa của “an cư”: là cảm giác thuộc về, được sẻ chia và được sống trong tình thân.

VỀ THÔNG ĐIỆP & ĐỘC GIẢ

Với tư cách là nhóm tác giả và thực hành kiến trúc, các bạn kỳ vọng độc giả sẽ nhận được điều gì sau khi đọc Thích Ứng & An Cư?

K59 Atelier: Qua cuốn Thích Ứng & An Cư, chúng tôi mong độc giả hiểu hơn về đời sống dân dã của người miền Nam, cũng như cách kiến trúc nơi đây đã thích nghi hài hòa với khí hậu và văn hóa bản địa. Miền Nam vốn có khí hậu ôn hòa, ít chịu thiên tai, nên kiến trúc phát triển một cách tự nhiên, thoáng đạt và cởi mở – phản ánh đúng tinh thần phóng khoáng của con người nơi đây. Từ sự thấu hiểu đó, chúng tôi hy vọng mỗi người sẽ sống có trách nhiệm hơn với môi trường và không gian quanh mình, biết trân trọng gió trời, ánh sáng tự nhiên, ngay cả nắng và mưa, những yếu tố tự nhiên đã hình thành nên những đặc trưng của vùng đất này.

Koi: Trong thời đại phát triển nhanh và toàn cầu hóa như hiện nay, tôi hy vọng cuốn sách này sẽ giúp người đọc nhận ra tầm quan trọng của việc quay trở lại với những kiến thức bản địa, những hiểu biết được tích lũy dần dần qua đời sống hàng ngày. Chúng ta đang sống trong thời kỳ bùng nổ thông tin: chỉ cần mở mạng xã hội, ta có thể dễ dàng “đi khắp thế giới” và nhìn thấy vô số không gian kiến trúc khác nhau. Nhưng dù tiện lợi đến đâu, những hình ảnh đó vẫn không thể thay thế được cảm giác khi ta thực sự hiện diện, quan sát, lắng nghe và trải nghiệm bằng tất cả các giác quan.

Mọi điều trong cuốn sách này đều bắt nguồn từ quá trình đi thực địa của nhóm, từ việc sống và cảm nhận không gian, trò chuyện với người dân, đến việc ghi chép và vẽ lại những gì tận mắt chứng kiến. Qua đó, chúng tôi nhận ra rằng ngay cả những thứ tưởng chừng rất bình thường, như chung cư cũ hay chiếc ghế nhựa ven đường, cũng chứa đựng trong đó nhiều hiểu biết và giá trị của địa phương.

Chúng tôi mong rằng, khi đọc cuốn sách này, mọi người sẽ thêm trân trọng những điều giản dị trong đời sống hằng ngày, và từ đó tìm thấy cảm hứng để suy nghĩ về tương lai một cách gần gũi và sâu sắc hơn.

TMKT: Chúng tôi mong người đọc chú ý đến tính linh hoạt trong câu chuyện an cư, rằng đó không phải là một quá trình đóng kín và xác quyết, mà hễ khi nào có sự thay đổi, ở đó đòi hỏi những giải pháp thích ứng, và chúng ta cần an cư theo một hình thức khác. Chúng tôi mong quyển sách này sẽ khơi gợi ra ngoài câu chuyện của kiến trúc. Tính động và mở của quá trình thích ứng và an cư có thể gợi mở rất nhiều trong cách chúng ta suy tư về cách sắp xếp cuộc sống. 

Nếu dùng một hình ảnh hoặc từ khóa duy nhất để mô tả tinh thần của cuốn sách, nhóm sẽ chọn gì?

K59 Atelier: Đó là một kiến trúc thuận tự nhiên và một đời sống bình dân
Koi: Tôi sẽ nói là “trí tuệ tập thể.”

Nhóm của chúng tôi hình thành từ khi K59 Atelier được TOTO Information Center mời tổ chức triển lãm vào  cuối năm 2024. Trước đó, nhiều kiến trúc sư đã từng triển lãm ở đây, nhưng tất cả đều là triển lãm cá nhân. K59 Atelier hoàn toàn có thể làm triển lãm riêng của mình, nhưng họ lại mời Tản Mạn Kiến Trúc và tôi tham gia, đề xuất với ban tổ chức tổ chức một triển lãm nhóm. Trong suốt triển lãm, nhóm cũng khuyến khích khách tham quan chia sẻ ý kiến về chủ đề “Thích ứng và An cư.”

Ngoài ra, cho cuốn sách này, chúng tôi còn mời đóng góp từ Giáo sư Christina Schwenkel, Giáo sư Kelly Shannon và Giáo sư Bruno De Meulder.

Nhờ vậy, K59 Atelier đã biến một triển lãm cá nhân thành cơ hội để chia sẻ và mở rộng tri thức tập thể. Cả qua triển lãm lẫn cuốn sách, nhóm chúng tôi muốn tiếp cận chủ đề “Thích ứng và An cư” từ nhiều góc nhìn khác nhau, nhằm mở rộng hiểu biết càng nhiều càng tốt.

Có người nói “kiến trúc là ngôn ngữ của nơi chốn”. Theo nhóm, cuốn sách này đang kể về “nơi chốn” nào và bằng “ngôn ngữ” gì?

Koi: Tôi sẽ nói đây là “những nơi có bối cảnh” và “ngôn ngữ theo bối cảnh.”

Khi quan sát kiến trúc hay đồ nội thất, chúng tôi không chỉ nhìn vào vẻ đẹp hay công năng, mà còn quan tâm đến hoàn cảnh xung quanh chúng. Khi tìm hiểu lý do ra đời của hình dáng hay ý nghĩa phía sau các chi tiết trang trí, ta mới nhận ra cách mà mọi thứ được sắp đặt một cách tất yếu.

Ví dụ, trong một ngôi nhà truyền thống ở Bình Dương, có năm bộ bàn ghế bốn người giống hệt nhau xếp thành hàng. Khi quan sát kỹ, thấy bộ đặt trước bàn thờ trung tâm là cầu kỳ nhất, ghế cao hơn, còn các bộ phía ngoài thì thấp hơn và đơn giản hơn. Chủ nhà giải thích rằng trong các nghi lễ, vị trí ngồi được sắp xếp theo thứ bậc trong gia đình.

Những mối quan hệ như vậy không thể hiểu chỉ bằng cách nhìn từng món đồ riêng lẻ. Chúng chỉ hiện ra khi ta hiểu không gian xung quanh, cách mọi người sử dụng và bối cảnh sống qua các cuộc trò chuyện với cư dân. Những nơi và ngôn ngữ như vậy luôn gắn liền với bối cảnh cụ thể — đó là lý do tôi gọi chúng là “những nơi có bối cảnh” và “ngôn ngữ theo bối cảnh.”

K59 Atelier: Chúng tôi đã điều chỉnh ngôn ngữ của cuốn sách rất nhiều lần để nó trở nên bình dị và rõ ràng, ai cũng có thể đọc, hiểu và cảm nhận được. Quan trọng hơn, chúng tôi mong người đọc sẽ có những suy nghĩ, góc nhìn riêng để cùng bổ sung vào hiểu biết chung về “thích ứng” và “an cư”. Chính sự đối thoại ấy mới là điều mà chúng tôi trân quý nhất.

Khi nhìn lại hành trình thực hiện sách, nhóm cảm thấy mình đã “thích ứng” hoặc “an cư” hơn với nghề nghiệp kiến trúc của chính mình như thế nào?

TMKT: Tôi nhớ có một lần anh Nam chia sẻ một ý tưởng như sau: “Chúng ta bắt đầu như thế nào thì sẽ phát triển theo hướng ấy.” Điều đó làm tôi nghĩ rất nhiều về điểm khởi đầu và khuynh hướng phát triển của cả hai nhóm K59 và TMKT. Anh Nam bắt đầu hành nghề tại một văn phòng độc lập, và hiện nay K59 vẫn đang phát triển theo khuynh hướng ấy. Trong các nghiên cứu nhân học về kiến trúc của mình, tôi đặc biệt quan tâm đến quy mô của các thực hành. Mặc dù có những giới hạn về nguồn lực, các thực hành quy mô nhỏ thường thể hiện những ý tưởng cấp tiến, có tính chất nghiên cứu sâu sắc, tốc độ làm việc vừa đủ để dành chỗ cho suy tư, nghiền ngẫm về bối cảnh và về những điều mình đã làm. Điều tôi rất mến ở K59 là sự kết nối giữa các KTS và chủ nhà, và sự kết nối đó thường mang lại kết quả là những xử lý không gian rất tình cảm.

Tương tự như vậy, TMKT cũng là một nhóm nghiên cứu độc lập, với sự quan tâm về bối cảnh, xã hội và sự tương tác của con người với nhau thông qua câu chuyện chung là di sản kiến trúc. Chính sự tương đồng ở quy mô, cách nhìn, cách làm đã khiến chúng tôi tìm thấy rất nhiều môi quan tâm chung. Chính nhờ vậy, sự cộng tác trở nên thật tự nhiên và dễ dàng. Khi ta thoải mái với công việc của mình đến mức nó gần như là một phần không thể tách khỏi của cuộc sống, tôi nghĩ là mình đang an cư trong công việc.

Cuối cùng, nếu được gửi một lời nhắn tới thế hệ kiến trúc sư trẻ sẽ đọc cuốn sách này, nhóm muốn nói điều gì?

Koi: “Thích ứng và An cư” không phải là triết lý của chúng tôi, mà là những kiến thức được tích lũy từ đời sống hàng ngày ở miền Nam Việt Nam qua nhiều thế hệ. Cuốn sách này ghi lại những kiến thức ấy thông qua khảo sát thực tế và trải nghiệm, quan sát nhà truyền thống, kiến trúc hiện đại, cảnh quan, đồ nội thất và sinh hoạt thường nhật của con người.

Chuyến khám phá về những chủ đề này sẽ không dừng lại ở những trang sách.
Chúng tôi hy vọng cuốn sách mang đến cho người đọc những góc nhìn mới về cách mọi người sống hằng ngày và những kiến thức tinh tế ẩn trong đời sống đó. Chúng tôi cũng mời bạn chia sẻ những phát hiện và suy nghĩ của riêng mình. Những trao đổi này sẽ tạo ra những cuộc đối thoại mới và giúp truyền lại kiến thức sống động Thích ứng và An cư cho các thế hệ sau.

K59 Atelier: Là một nhóm nghiên cứu và kiến trúc sư trẻ, chúng tôi hy vọng cuốn sách này có thể trở thành một nguồn động viên, một người bạn tinh thần cho thế hệ kế tiếp. Sự hợp tác đa ngành trong nghiên cứu giúp nuôi dưỡng tinh thần học hỏi và cùng nhau tiến bộ. Dù quy mô nhỏ hay lớn, mỗi nghiên cứu đều có giá trị nếu được thực hiện với trách nhiệm cao. Dù bạn là ai, chỉ cần nghiêm túc và kiên trì, bạn đều có thể góp phần làm giàu thêm kiến thức về kiến trúc bản địa. Cứ đi rồi cũng sẽ thành đường.

TMKT: Qua quyển sách này, chúng tôi mong muốn tiếp cận với bạn đọc không chỉ trong lĩnh vực kiến trúc mà còn từ khoa học xã hội và nhân văn, và bất cứ ai quan tâm đến cách con người sống, xây dựng và tương tác với thế giới xung quanh. Chúng tôi muốn gợi mở về một bối cảnh cộng tác đa ngành, ở đó kiến trúc sư không chỉ thiết kế một cách biệt lập, mà cùng làm việc với những nhà nghiên cứu xã hội, kinh tế, văn hóa, nghệ thuật v.v để đan xen phương pháp, quan điểm và góc nhìn. Bằng cách đó chúng ta có thể khơi gợi những tinh thần làm việc mới, vượt qua các giới hạn chuyên môn để cùng làm việc chặt chẽ hơn.

Cảm ơn các bạn về cuộc trò chuyện này! Chúng ta sẽ còn gặp lại nhau trong nhiều sự kiện liên quan đến “Thích Ứng & An Cư” nhé!