Kenya Hara – Thiết kế điều vô hình

Trong thời đại của sự dư thừa thị giác, nơi thiết kế thường cạnh tranh để gây chú ý, Kenya Hara nổi bật với sự tĩnh lặng và rõ ràng. Nhà thiết kế người Nhật Bản – giám đốc nghệ thuật lâu năm của MUJI, tác giả của nhiều đầu sách thiết kế – không chỉ tạo ra sản phẩm, mà kiến tạo những điều kiện để ý nghĩa có thể xuất hiện. Ở trung tâm triết lý của ông là một quan niệm táo bạo: khoảng trống (emptiness) là một công cụ thiết kế mạnh mẽ.

Mỹ học của sự trống rỗng

Hara lấy cảm hứng từ thế giới quan truyền thống của Nhật Bản. Cốt lõi là khái niệm MA – không phải là sự thiếu vắng, mà là không gian tiềm năng. Đó là khoảng nghỉ giữa hai nốt nhạc, khoảng trắng trong một bức tranh, sự yên lặng cho phép tư duy xuất hiện. Trong hai cuốn sách quan trọng Designing Design (2007) và White (2010), Hara đào sâu cách khoảng trống có thể trở thành khung chứa cho trí tưởng tượng.

Với Hara, khoảng trắng là lời mời gọi, không áp đặt, mà để cho người sử dụng lấp đầy bằng ký ức, văn hóa, cảm xúc cá nhân. Chính sự tinh tế đó là sợi chỉ xuyên suốt trong toàn bộ công trình thiết kế, xuất bản và triển lãm của ông.

Màu trắng không phải là một màu, mà là một khái niệm thiết kế. Nó vừa là ‘tất cả màu sắc’ và vừa là ‘không màu’ cùng lúc.

MUJI – Khi sự im lặng trở thành bản sắc

Tư tưởng thiết kế của Hara được thể hiện rõ ràng nhất trong vai trò giám đốc nghệ thuật của MUJI từ năm 2001. Thương hiệu Nhật Bản này nổi tiếng toàn cầu với bao bì tối giản, thiết kế không tên tuổi, thẩm mỹ “vô danh”. Nhưng đằng sau sự yên tĩnh đó là một tuyên ngôn rõ ràng: thiết kế nên lui về phía sau, để cuộc sống người dùng hiện diện một cách trọn vẹn.

Một ví dụ là chiến dịch “Horizon” của MUJI, chụp tại vùng muối phẳng ở Bolivia: chỉ một đường chân trời cắt ngang giữa đất trời trắng toát – không có sản phẩm, không có con người. Đó là khoảng trống tinh thần, nơi người dùng tự định hình trải nghiệm, không bị định hướng.

Đầu những năm 2000, Hara bắt đầu tổ chức những triển lãm mang tính tư duy phản biện. Re-Design: Daily Products of the 21st Century (2000) mời các nhà thiết kế hàng đầu tái hiện lại các vật dụng thường ngày như hộp diêm, túi trà, cuộn giấy vệ sinh. Kết quả là những đối tượng quen thuộc được nhìn bằng con mắt mới, trở thành biểu tượng văn hóa.

Một thiết kế đáng nhớ: “Anniversary Matches” – hộp diêm tưởng niệm cho những khoảnh khắc nhỏ như thắp nến sinh nhật hay châm một điếu thuốc. Những thay đổi nhỏ trong bối cảnh đã biến vật dụng thành nghi thức.

Triển lãm Architects’ Macaroni thậm chí yêu cầu các kiến trúc sư thiết kế… mì ống. Dưới bàn tay họ, bột và nước trở thành phương tiện cho tư duy không gian. Các dự án này, tuy mang vẻ hài hước, thực chất là cách Hara nhấn mạnh rằng “mọi vật thể đều chứa đựng tiềm năng kỳ diệu nếu ta học cách nhìn lại.”

Thiết kế mang trách nhiệm đạo đức, được cảm nhận bằng xúc giác

Triển lãm HAPTIC: Awakening the Senses (2004) là một trong những dấu ấn mạnh mẽ nhất của Hara – một nỗ lực đưa xúc giác trở lại với thiết kế. Trong thời đại kỹ thuật số, ông nhận thấy con người dần đánh mất cảm giác tiếp xúc thực – và triển lãm này là lời kêu gọi cảm nhận lại bằng da thịt. Từ chiếc thìa trong miệng, nhiệt độ của gỗ, đến độ nhám của vải – Hara muốn các nhà thiết kế nhớ rằng: hình thức không chỉ để nhìn, mà còn để chạm, để cảm, để sống. Tuy thường được biết đến với thẩm mỹ tinh giản, nhưng Hara không chỉ theo đuổi cái đẹp. Với ông, thiết kế là một hành vi đạo đức.

Ông đề cao vai trò của ký ức văn hóa, và chống lại sự đồng hóa toàn cầu. Đối với Hara, thiết kế phải khơi dậy trí nhớ bản địa, không chỉ đáp ứng công năng hay thị hiếu thị trường.

Những năm gần đây, Hara chuyển sang hành trình cá nhân hơn. Trong High Resolution Tour (2022), ông tự mình du hành khắp Nhật Bản – ghi lại vùng miền bằng hình ảnh và suy ngẫm. Dự án này là lời phản ứng với sự “ăn mảnh” văn hóa trong thời đại số: ông muốn nhìn kỹ hơn, lắng nghe sâu hơn. Từ tiếng địa phương sắp biến mất đến các nghi lễ nông thôn, từng chi tiết được ghi lại bằng một tình cảm thiết tha – như thể ông đang thiết kế bằng sự quan sát thay vì bằng tay.

Ảnh hưởng của Kenya Hara vượt xa những vật thể ông từng tạo ra. Thiết kế của ông không phải là phong cách, mà là một phương pháp tư duy – nơi sự tiết chế, khoảng trống và nhận thức trở thành công cụ chủ đạo. Trong thế giới bị ám ảnh bởi cái mới và nổi bật, Hara là người nhắc ta nhớ về sự tĩnh lặng, chiều sâu và điều không thể thấy bằng mắt thường.

---

Tổng hợp
Anh Nguyên