Kenzo Tange, Isamu Noguchi và tinh thần kiến trúc của thời đại tiến bộ
Tổng hợp & Biên tập: Kỳ Anh
Media: 1970 OSAKA WORLD EXPO
Rời khỏi những bức ảnh tư liệu và sa bàn đã úa màu, Expo ’70 ở Osaka vẫn còn hiện lên như một đô thị tạm thời nhưng mang tầm nhìn viễn kiến. Không gian ấy được sinh ra từ khát vọng hậu chiến của Nhật Bản, từ niềm tin vào công nghệ, và từ giấc mơ về “sự hòa hợp và tiến bộ của nhân loại” — chủ đề chính thức của kỳ triển lãm thế giới đầu tiên tại châu Á (1).
Kenzo Tange, kiến trúc sư trưởng của Expo, đã thiết kế nên một quy hoạch mang cấu trúc sinh học: trục Symbol Zone chạy theo hướng Bắc – Nam như xương sống, nối đến Festival Plaza, trung tâm của mọi hoạt động, được che phủ bằng mái space frame – một cấu trúc thép không gian khổng lồ, nhẹ mà kiên định (2). Toàn bộ Expo vận hành như một cơ thể, với các pavilion quốc gia như những tế bào, và hệ thống walkway di động như mạch máu. Tange không dựng một công trình biểu tượng, ông dựng một “đô thị thử nghiệm” – nơi kiến trúc, kỹ thuật, nghệ thuật và con người cùng tham gia vào một vũ điệu của tương lai.
Giữa nhịp cấu trúc khổng lồ ấy, Isamu Noguchi bước vào như một nhà thơ của không gian. Ông vốn được mời thiết kế U.S. Pavilion, một quả cầu tượng trưng cho Trái đất lơ lửng trên khu vườn ngầm, nơi khách tham quan có thể đi xuyên qua lòng đất để trải nghiệm sự thống nhất giữa thiên nhiên và công nghệ (3). Khi dự án đó không thành, Kenzo Tange mời ông đảm nhiệm một phần khác: thiết kế hệ thống đài phun nước cho khu hồ trung tâm. Và ở đây, Noguchi tìm thấy chất liệu mà ông suốt đời theo đuổi, là nước, thứ vật chất có thể biểu đạt thời gian, hơi thở và nhịp sống.
Các đài phun nước của Noguchi không phải là chuỗi vòi phun trang trí. Chúng là điêu khắc động, là thí nghiệm về cách nước có thể tạo hình, tan, và biến mất. Toàn bộ hệ thống gồm sáu kiểu hình khác nhau đặt tại hồ Dream Pond, cùng các điểm đặt khác tại Heaven Pond và Good Earth Pond (4). Khi vận hành, những luồng nước vươn cao rồi tan thành sương, những xoáy nước ẩn hiện rồi biến mất, mặt hồ bốc hơi mờ ảo dưới ánh sáng phản chiếu. Đó là điêu khắc không ở lại, mà biến đổi từng giây, thứ nghệ thuật chỉ tồn tại trong khoảnh khắc rồi tan vào không khí.
Noguchi hợp tác với Hiệp hội Kỹ thuật Đài phun nước Nhật Bản, sử dụng cơ chế hút – đẩy áp lực để tạo ra nhiều quỹ đạo nước khác nhau: có lúc phun thẳng lên trời, có lúc hút xuống, có lúc tỏa thành sương, có khi chỉ để lại hơi ẩm trên mặt đất (4). Ban đêm, ánh sáng chiếu từ dưới hồ làm hiện lên những cột hơi lấp lánh – như một màn trình diễn tự nhiên của kỹ nghệ. Ông nói: “Tôi muốn thách thức quan niệm thông thường về đài phun nước. Nước không chỉ phun lên rồi rơi xuống mà có thể biến mất, xoáy, tái sinh.”
Bằng cách đó, Noguchi đã chuyển hóa một bài toán kỹ thuật thành một trải nghiệm thiền định. Ở giữa Symbol Zone, giữa âm thanh cơ khí và ánh sáng nhân tạo, người ta vẫn cảm thấy hơi mát, hương ẩm và nhịp dao động của tự nhiên. Những đài phun nước ấy không chỉ làm dịu không khí, mà còn khôi phục cảm giác về thời gian sống, về “vô thường” – một khái niệm cốt lõi của văn hóa Nhật Bản mà ông mang vào ngôn ngữ hiện đại.
Điều đặc biệt là, trong nhịp chung của Expo, công trình của Noguchi không hề lạc điệu. Trái lại, nó chính là nhịp thở mềm mại giữa những khối kiến trúc cứng. Trong khi Tange thiết lập khung gồm những tuyến trục, mái che, và cấu trúc đô thị, thì Noguchi lấp đầy khung ấy bằng chất lỏng và ánh sáng.
Sự kết hợp này thể hiện điều mà Expo ’70 muốn nói nhất: con người và kỹ thuật có thể hòa hợp. Một bên là trật tự của cấu trúc, một bên là tự do của dòng chảy; giữa họ là một ngôn ngữ chung rằng kiến trúc như trải nghiệm cảm giác.
Khi Triển lãm kết thúc, hầu hết các pavilion bị tháo dỡ; hệ đài phun nước cũng ngừng vận hành theo thời gian. Nhưng như chính Noguchi từng nói, “khi tác phẩm biến mất, ký ức vẫn còn – và ký ức cũng là một hình thái vật chất.” Ngày nay, khu vực ấy trở thành Công viên Kỷ niệm Expo ’70 (Expo ’70 Commemorative Park), vẫn còn Dream Pond / Fountain và những dấu tích của hệ đài phun nước được bảo tồn như một phần di sản (5).
Tháp Mặt Trời (Tower of the Sun) của Taro Okamoto vẫn đứng đó, xuyên qua mái khung không gian, như một cột mốc thị giác. Nhưng điều ở lại mạnh mẽ hơn chính là tinh thần. Expo ’70 là nơi mà Nhật Bản – vừa phục hồi sau chiến tranh, vừa khát khao hội nhập – khẳng định rằng kiến trúc có thể là phương tiện của hòa bình, của sáng tạo, của một xã hội biết mơ bằng lý trí.
Khi nhìn lại, người ta thấy ở đó hai ngọn núi giao nhau: Tange – người đưa kiến trúc hiện đại thành hạ tầng đô thị, và Noguchi – người đem nghệ thuật vào đời sống như không khí. Một người dựng khung, người kia thổi hồn. Họ cùng chứng minh rằng ranh giới giữa kỹ thuật và thi ca, giữa bê tông và nước, có thể xóa nhòa nếu chúng ta nhìn kiến trúc như một hình thái sống.
Giữa thế giới ngày nay – nơi thành phố đang được lập trình bằng dữ liệu và ánh sáng LED – Expo ’70 vẫn là tấm gương. Nó nhắc rằng “tiến bộ” không chỉ là vận hành nhanh hơn, mà là hiểu sâu hơn về nhịp tự nhiên; “hòa hợp” không phải là đồng nhất, mà là khả năng cùng tồn tại giữa khác biệt. Kenzo Tange và Isamu Noguchi đã để lại cho chúng ta bài học ấy bằng chính vật chất của thời đại họ: thép, ánh sáng, và nước.
Nếu có điều gì khiến Expo ’70 vẫn gây xúc động hơn nửa thế kỷ sau, thì đó chính là khoảnh khắc người xem đứng bên hồ Dream Pond, nghe tiếng máy bơm xa xăm, thấy mặt nước khẽ phồng lên như một hơi thở, rồi bất ngờ một tia nước trồi lên, tan thành sương mờ chạm vào da. Trong chớp mắt ấy, kỹ thuật và tự nhiên, con người và không gian, nghệ thuật và kiến trúc – hòa làm một.
Chú thích nguồn
[1] Bureau International des Expositions (BIE). Expo 1970 Osaka – The Story of Japan’s First World Expo. Paris, 2020.
[2] Kenzo Tange, Uzo Nishiyama. Master Plan of Expo ’70 Osaka. Japan Association for the 1970 World Exposition, 1970.
[3] The Noguchi Museum. U.S. Pavilion Proposal, Expo ’70 (1968). Collection Archive, New York.
[4] Art Platform Japan. Nakaya, Air and Water: Documentation of Expo ’70 Dream Pond Fountains, Tokyo, 1970.
[5] Expo ’70 Commemorative Park Official Website. Facilities – Dream Pond / Fountain, Suita City, Osaka Prefecture.
