Sự hợp tác giữa kiến trúc sư Tadao Ando và nhà điêu khắc Antony Gormley trong công trình Ground – một mái vòm ngầm vĩnh viễn tại Museum SAN, Hàn Quốc – không đơn thuần là sự cộng tác giữa hai tên tuổi, mà là biểu hiện cô đọng của một cuộc đối thoại sâu sắc giữa hai tư tưởng không gian. Tại đây, kiến trúc không đóng vai trò nền tảng cho nghệ thuật, và nghệ thuật cũng không chỉ là điểm nhấn cho kiến trúc. Cả hai cùng kiến tạo nên một không gian thiền định – nơi người xem trở thành một thành phần cấu trúc không thể tách rời khỏi trải nghiệm thẩm mỹ.
Ẩn mình dưới khu vườn hoa, Ground là một mái vòm bê tông đường kính 25 mét, chỉ có một lỗ đỉnh (oculus) duy nhất lấy sáng tự nhiên. Lấy cảm hứng từ Pantheon nhưng được tiết chế trong ngôn ngữ tối giản đặc trưng của Ando, không gian gợi ra một thế giới tách biệt với thực tại – nơi ánh sáng, chất liệu và tĩnh lặng hòa quyện vào nhau. Bảy hình người của Gormley từ series Blockworks phân bố trong không gian, đứng – ngồi – lặng im như những thể hiện của một chiều không gian khác, nơi thân thể không còn là vật thể, mà là biểu tượng của sự hiện diện.
Tối giản như một phương pháp hiện sinh
Tadao Ando và Antony Gormley cùng chia sẻ một triết lý cốt lõi: loại bỏ đến tận cùng để chạm đến cái bản chất. Trong kiến trúc của Ando, ánh sáng, bóng đổ và bê tông không chỉ là yếu tố vật liệu – mà là cấu kiện của cảm xúc. Trong điêu khắc của Gormley, thân thể con người không còn là hình hài cụ thể mà trở thành những khoang rỗng chứa đựng không gian cảm giác.
Công trình Ground chính là giao điểm hiếm hoi của hai hình thức biểu đạt tối giản ấy. Bê tông thô ráp, hình học thuần túy và tĩnh lặng sâu thẳm của không gian chính là bệ đỡ cho sự tồn tại của các khối hình người – những “vết tích vật chất” của cơ thể. Ngược lại, các tác phẩm điêu khắc của Gormley làm “nổi hình” cấu trúc không gian vốn rất kín đáo của Ando. Trong đối thoại này, không ai làm nền cho ai: cả kiến trúc và điêu khắc đều là chủ thể, vừa đối lập vừa nâng đỡ nhau.
Trải nghiệm nhập thể: Người xem là cấu trúc
Không gian trong Ground không được tiếp cận như một đối tượng thị giác, mà được cảm nhận bằng cơ thể. Đường dốc xoắn đi xuống, bề mặt bê tông lạnh, âm thanh vang vọng và ánh sáng chảy từ đỉnh mái như một dòng thời gian – tất cả đẩy người xem vào một trạng thái cảm nhận bằng giác quan thuần túy. Khi đứng trước các hình người của Gormley – im lìm, không mặt, không động – khán giả không chỉ “xem” tác phẩm, mà phải định vị lại chính mình trong không gian đó.
Đây chính là điểm hội tụ triết lý nhập thể (embodied perception) trong kiến trúc của Ando và điêu khắc của Gormley. Không gian không còn là vật thể khách quan, mà là một hiện tượng sinh ra trong mối tương tác giữa cơ thể con người và thế giới vật chất. Người xem – bằng chính cảm giác và nhịp thở của mình – trở thành một phần không thể thiếu trong cấu trúc không gian tổng thể.
Không gian thứ ba: Từ vật thể đến hiện tượng
Ground là minh chứng rõ ràng cho khái niệm “không gian thứ ba” trong nghệ thuật đương đại – nơi ranh giới giữa nghệ thuật thị giác, kiến trúc, và trải nghiệm thân thể không còn tách bạch. Tất cả hợp thành một trạng thái hiện tượng học – nơi cảm giác, thời gian, ánh sáng và bóng tối cùng lúc hình thành nên “kiến trúc sống”.
Ground không phải là một công trình triển lãm hay một dự án bảo tàng thông thường. Đây là một tuyên ngôn về không gian và nhân vị – nơi kiến trúc và nghệ thuật không còn là phương tiện để thể hiện cái tôi cá nhân, mà là công cụ để khai mở sự lặng lẽ sâu thẳm của tồn tại. Khi Tadao Ando và Antony Gormley gặp nhau, không phải chỉ hai nhà sáng tạo đối thoại, mà là hai thế giới – một của hình khối, một của cảm nhận – cùng chạm vào nhau.
Antony Gormley (sinh năm 1950, London) là điêu khắc gia có ảnh hưởng sâu rộng nhất tại Anh và quốc tế. Ông nổi tiếng với việc sử dụng chính cơ thể mình để tạo khuôn đúc tượng, nhưng thay vì mô tả hình dáng con người, Gormley tìm cách tái hiện khoảng không gian mà con người chiếm giữ, như một phương tiện để khám phá hiện hữu, nhận thức và mối liên hệ giữa thân thể và thế giới.
Sau khi tốt nghiệp Cambridge ngành khảo cổ học và lịch sử nghệ thuật, ông dành hai năm tu hành tại Ấn Độ – trải nghiệm thiền định này ảnh hưởng sâu sắc đến tư duy nghệ thuật mang tính nội tâm và nhập thể của ông sau này.
Gormley nổi bật qua các tác phẩm công cộng quy mô lớn như Angel of the North (Gateshead), Another Place (Crosby Beach), Event Horizon (London, New York, Hong Kong), và series Field với hàng ngàn tượng đất nung. Các hình thể người trong tác phẩm của ông thường đứng im, không chi tiết khuôn mặt, như những biểu tượng tĩnh lặng cho thân thể biết cảm nhận trong không gian.
Triết lý của ông nhấn mạnh điêu khắc là một hành vi hiện sinh, nơi người xem không chỉ là kẻ quan sát mà trở thành một phần của trải nghiệm. Nhiều tác phẩm của ông mời gọi người xem bước vào, di chuyển, tương tác – như trong sắp đặt Orbit Field II (2025, Museum SAN, Hàn Quốc).
Gormley từng nhận Turner Prize (1994), được phong tước hiệp sĩ Anh (2014) và Praemium Imperiale danh giá của Nhật Bản (2013). Ông kiên định với quan điểm: “Điêu khắc không nói về con người, mà tạo điều kiện cho con người được cảm nhận chính mình”.
Tổng hợp & Biên tập
Anh Nguyên
Ảnh
Museum SAN
