Kiến trúc sư Bijoy Jain, người sáng lập Studio Mumbai, là một trong những gương mặt độc đáo và đầy nội lực của kiến trúc đương đại Ấn Độ. Ông được biết đến qua những công trình mang đậm tính bản địa, nơi con người, thiên nhiên và vật liệu truyền thống cùng cộng sinh trong một triết lý sống sâu sắc và thiền định. Đối với Jain, kiến trúc không chỉ là việc tạo dựng không gian mà còn là hành trình khám phá nội tâm, là sự im lặng được khơi dậy từ ánh sáng, nước, đất và không khí.
Tác phẩm của ông thường gợi lên cảm giác yên bình và kết nối, mở ra những khoảnh khắc tĩnh lặng trong cuộc sống bộn bề. Jain xem hơi thở là vật liệu cốt lõi của kiến trúc, nơi mỗi cử chỉ sáng tạo đều là một biểu hiện của sự hiện hữu – một cách sống chậm, cảm nhận vật chất bằng mọi giác quan. Ông đặt con người vào trạng thái cộng hưởng với môi trường, kiến tạo những không gian mang tính chất trú ngụ, không chỉ về thể chất mà còn về tinh thần.
Trong hành trình sáng tạo, Jain không đơn độc. Ông thường đối thoại với các nghệ sĩ từ những nền văn hóa khác nhau để cùng mở rộng biên độ cảm thụ và chất liệu biểu đạt. Qua đó, kiến trúc của ông trở thành cầu nối giữa truyền thống và đương đại, giữa Đông và Tây, giữa hữu hình và vô hình – một thực hành mang tính vũ trụ nhưng luôn gắn bó mật thiết với con người và thiên nhiên.
Ông sinh ra tại Mumbai, nhưng gia đình ông có xuất xứ từ thành phố này không? Làm thế nào ông xác định cội nguồn của mình, khi ông đã học và làm việc tại Mỹ và London, và từng giảng dạy tại Mendrisio và Yale, cùng nhiều nơi khác trên thế giới? Ông cũng đã nhận được nhiều giải thưởng quốc tế… Bây giờ ông cảm thấy thế nào, và bước tiếp sau hàng loạt vinh danh đó là gì?
Bijoy Jain: Cha mẹ tôi đến Bombay để học y vào thập niên 1940. Thành phố, sau này trở thành Mumbai vào 1996, khi đó nhỏ hơn nhiều. Mẹ tôi là người địa phương, còn cha tôi đến từ Rajasthan ở miền Bắc Ấn Độ. Tôi chưa bao giờ làm vì danh tiếng, nhưng luôn tò mò về thế giới. Tôi may mắn được cho qua Mỹ lúc 14 tuổi nhờ tài năng bơi lội. Dù không dễ dàng và rất nhớ nhà, nhưng cơ hội ấy cho tôi cơ hội đi qua các châu lục trong vài thập kỷ vừa qua, khám phá sâu hơn bản thân mình. Sự cộng hưởng tôi cảm nhận được giữa năng lượng, cơ thể và linh hồn – hình thành trong môi trường nước – có thể liên quan trực tiếp đến phương pháp kiến trúc của tôi.
Ông thành lập studio đầu tiên vào năm 1996, trước khi sáng lập Studio Mumbai đầu những năm 2000. Liệu studio có phát triển thành khuôn khổ cho toàn bộ nghiên cứu và hoạt động của ông không? Ông tổ chức nó như thế nào hàng ngày? Dường như rất nhiều thử nghiệm đang diễn ra trong tập thể liên ngành giữa kiến trúc sư, kỹ sư, thợ mộc, nghệ nhân và nghệ sĩ từ nhiều nơi trên thế giới. Ông định nghĩa quy trình sáng tạo của mình như thế nào?
B.J.: Studio Mumbai hiện có mặt ở nhiều nơi trên thế giới; nó giống như một studio trồng trọt dạng mở. Tôi đã đặt câu hỏi làm thế nào để xây dựng một cấu trúc cho phép kiến thức lan truyền, đồng thời vẫn giữ được sự linh hoạt và tự do của con người. Hoạt động tại studio xoay quanh sự hiện diện và lặp lại của các cử chỉ. Dù tôi đi nhiều nơi, tôi vẫn có thể làm việc dễ dàng chỉ với cái điện thoại iPhone (cười).
Studio của ông sử dụng nhiều chất liệu khác nhau, nhưng mối liên hệ chung giữa chúng là gì? Có phải là thiên nhiên hay yếu tố duyên dáng? Tôi liệt kê vài chất liệu: tre, gạch, chỉ cotton, vữa phân bò, jute, karvi (gồm tre, phân bò, jute, chỉ, vôi, chất màu), vôi, chất màu tự nhiên, cây (nghệ), kén tằm, sợi chỉ, đá, gỗ.
B.J.: Chất liệu thiết yếu là hơi thở. Sự kết nối với vật liệu tự nhiên và bản địa hội tụ trong một thể thống nhất, nơi không gian và vật thể được hài hòa trong vũ đạo của chuyển động. Chúng ta đều gặp hiện tượng tương tự ở cả Đông và Tây. Chúng ta là những người duy nhất có thể khám phá được vẻ duyên dáng của việc cho đi và nhận lại.
Việc khắc đá thủ công có vẻ đặc biệt hấp dẫn ông. Liệu đó có phải hướng đi mạnh mẽ hơn trong tương lai của ông, giống như với Isamu Noguchi, gắn liền với niềm tin sâu xa và Phật giáo?
B.J.: Gần đây tôi rất quan tâm đến việc xây dựng một lò đúc đồng nhỏ, điều này sẽ đưa tôi đến với kim loại và lửa. Sự tò mò về nghề thủ công là cách để tôi vẽ bản đồ và khám phá lãnh địa mới vô tận, gắn với truyền thống Ấn Độ như các tác phẩm điêu khắc đồng Chola và Gandhara. Khi điêu khắc đá bằng tay, điều hấp dẫn tôi không phải là phần thị giác, mà là âm thanh tạo ra trong quá trình ấy. Tôi quan tâm đến chất liệu như một nguồn trải nghiệm xúc giác và ý thức sâu sắc. Hành trình khám phá bắt đầu khi bạn phát hiện điều gì đó về bản thân.
Ảnh 1: Các tấm Karvi (kết hợp từ tre, phân bò, sợi đay, chỉ, vôi và sắc tố màu); một tượng động vật bằng đá được phủ vôi; ba lọ hoa thủ công bằng gỗ; một vật thể phủ hắc ín đặt trên bệ. Ảnh: Solène Dupont-Delestraint.
Ảnh 2: Góc nhìn từ Studio Mumbai, khối cầu có kết cấu bằng tre, được trát bằng phân bò, dây thừng và nghệ, Ảnh: Neville Sukhia.
Ông hãy chia sẻ về triển lãm “Breath of an Architect” tại Fondation Cartier? Và mối liên hệ của sự kiện này với tòa nhà biểu tượng do kiến trúc sư Jean Nouvel thiết kế?
B.J.: Mục tiêu của tôi với triển lãm này là quay trở lại nền móng của công trình Jean Nouvel, tháo bỏ tường ngăn và tôn trọng tầm nhìn ban đầu của kiến trúc sư. Đây là một cuộc đối thoại với kiến trúc của Fondation Cartier và khu vườn, nơi mọi lớp lang hòa quyện để tạo chiều sâu và ý nghĩa. Dù bị bao bọc, bên trong và bên ngoài hòa làm một để cảm nhận không khí, ánh sáng và các yếu tố xung quanh. Khách tham quan trở thành đối tượng của không gian, được thiết kế như một vùng chuyển tiếp – giống như một căn phòng, một địa điểm, một “thành phố vô hình” theo lời Italo Calvino, cấu thành bởi ký ức và khát khao, nối quá khứ và hiện tại. Tôi hình dung nó như một nơi trú ẩn, giữa các hiện vật và mảnh vụn, chúng ta tìm thấy nền tảng làm chỗ nương náu.
Trong thời đại dịch chuyển, an cư, tìm nơi trú là bản chất của việc tồn tại. Triển lãm này tại Fondation Cartier không bàn đến bàn tay và vật liệu thô, mà nói về cách mọi thứ có thể được tạo ra bằng hơi thở. Tất cả công trình tôi mang vào những sắp đặt đều được làm thủ công, không nhờ vào Cách mạng Công nghiệp hay công nghệ số. Tất cả đều phụ thuộc vào hơi thở, đất, nước, và ánh sáng.
Ông lấy cảm hứng từ cuốn sách cùng tên do giám đốc nghệ thuật Nhật Bản Taku Satoh thiết kế. Điều gì khiến cuốn sách này trở nên đặc biệt?
B.J.: Đó không chỉ là một ghi chép, mà truyền tải tư duy và nhạy cảm vượt châu lục với cảm thức tự do chung.
Makaloo’s Dome – một cấu trúc mái vòm làm từ khung tre, được phủ bằng da bò và vôi / Mandala Study, 2023 – khung hình học mô phỏng hình chim được kết từ tre và buộc bằng lụa nistari / Sắc tố vôi và đỏ chu sa (hoặc chiết xuất từ rệp son) được vẽ bằng lụa trên băng ghế đá granite. Tại trung tâm không gian trưng bày ở Fondation Cartier, một tác phẩm điêu khắc hình chim – biểu tượng từ các văn bản Śulba-Sūtras – được treo lơ lửng. Śulba-Sūtras là phần phụ lục trong hệ thống Kinh Vệ-đà (Vedas), mô tả các quy tắc xây dựng đàn tế trong các nghi lễ Vệ-đà. Những văn bản này chứa đựng nhiều nguyên lý hình học phức tạp, cho thấy trình độ toán học cao, đặc biệt là những khái niệm tương đương với định lý Pythagoras mà ta biết đến ngày nay. Ảnh: Marc Domage chụp triển lãm Breath of an Architect.
Việc sáng tạo vật thể là trọng tâm của cuộc đời ông, không chỉ ở cấp độ kiến trúc, mà còn ở nghệ thuật dành cho người dùng. Ông định nghĩa hệ giá trị toàn diện, triết lý và cách tiếp cận không gian, môi trường và vật liệu của mình như thế nào?
B.J.: Những vật vô tri trở nên sống động nhờ hơi thở chuyển động qua lại. Là con người, chúng ta hiểu được sự tất yếu của số phận: chúng ta cần tạo ra một nơi để yêu thương, chăm sóc và chuyển tiếp. Bằng cách nuôi dưỡng bản thân, ngay cả khi bị bao quanh bởi mọi sự kiện của thế giới, bạn vẫn duy trì năng lượng, và cảm xúc trở thành trọng lực cho cơ thể và tư tưởng. Khi ý thức về nghiệp và vô thường, mối quan hệ giữa bạn với sự sống và cái chết sẽ trải qua sự biến đổi sâu sắc. Bạn có thể thử nghiệm năng lực thở của mình và kết hợp không khí cùng ánh sáng một cách tự nhiên để chậm lại.
Nằm trong mối quan hệ giữa nhân sinh và thiên nhiên, cử chỉ trở thành nguồn thí nghiệm nơi vẻ đẹp và sự duyên dáng xuất hiện. Ông có thể nói về các cách thức diễn đạt khác nhau mà mình đang khám phá, tựa như một nhà khảo cổ? Bằng sự đối thoại với nghệ sĩ Alev Ebüzziya Siesbye và HU Liu, ông thu hút người xem vào các sắp đặt nhập thể như thế nào?
B.J.: Triển lãm cung cấp nhiều góc nhìn và cách biểu đạt độc đáo. Với cử chỉ mang tính nghi thức và lặp lại, họa sĩ Trung Quốc HU Liu tạo ra các tác phẩm giấy đơn sắc màu đen bằng hàng trăm cây bút chì than. Trong khi đó, nghệ nhân gốm người Thổ Nhĩ Kỳ – Đan Mạch Alev Ebüzziya Siesbye đóng tại Paris – khám phá sự nhẹ nhàng của đất sét, tạo nên các bình gốm men màu đậm. Tất cả kết nối sâu sắc với vật liệu, ánh sáng–bóng tối và nhận thức không gian theo cách cảm nhận sâu sắc. Ví dụ, một chiếc đèn dầu bằng đá – một trong những tác phẩm biểu tượng – vang vọng những tác phẩm đầu tiên trong sự nghiệp của HU Liu, khi anh tìm kiếm đèn dầu từ núi đá tỉnh Shaanxi. Các mảnh kiến trúc, tác phẩm bằng đá và đất nung, gạch, tre, màu sắc tự nhiên và sợi chỉ đan xen thành một cấu trúc tạm thời và ngắn hạn nhưng vừa vô tận vừa thân mật. Cảnh vật này đậm dấu ấn tinh thần, do con người tạo ra nhưng luôn chuyển động. “Breath of an Architect” gom tụ các lực đó, mời gọi sự tương tác cảm xúc với không gian.
P.V.: Ông có thể nói thêm về bộ phim được đồng sản xuất bởi cặp Ila Béka & Louise Lemoine, cùng với Fondation Cartier? Nó tiết lộ điều gì khác biệt về Mumbai – một siêu đô thị mà chúng ta không nhìn thấy như khách du lịch?
B.J.: Dù không gian triển lãm được thiết kế như cư dân của một nền văn minh trong thời điểm chưa xác định, bộ phim – quay ngay giữa trung tâm Mumbai – lại diễn ra trong thời điểm nóng và ẩm nhất của năm. Trải nghiệm ấy như một cảnh từ một bức tranh của Goya, lan tỏa năng lượng riêng của nó. Cảm giác như “Không thở nổi”.
Phỏng vấn
Lise Coirier
Tổng hợp & Biên tập
Anh Nguyên
