Rất nhiều điều đã được viết về công trình — nay đã trở thành huyền thoại — của Tadao Ando (hoặc Ando Tadao, theo cách gọi trang trọng), nhưng không phải lúc nào cũng đúng trọng tâm. Quả thật, Ando không chỉ là một kiến trúc sư thành công vang dội và có sức hút lớn, không chỉ là hình mẫu của một “starchitect” (kiến trúc sư ngôi sao) điển hình; ông là một trí thức toàn diện, người mà trong suốt hơn 50 năm hành nghề đã ghi dấu tư duy mang tầm vóc lớn lao lên bức tranh văn hóa cuối thế kỷ 20. Tầm nhìn của ông đã gặp gỡ và sử dụng kiến trúc, đôi khi là thiết kế, như một phương tiện để đề xuất với thời đại của chúng ta một cách tiếp cận đối với cuộc sống và vũ trụ mà thế giới đương đại dường như đã quên lãng.
Để đặt Ando vào đúng vị trí xứng đáng trong bối cảnh hiện thời, việc phân tích chi tiết các công trình của ông là chưa đủ; điều cần thiết là phải đi sâu vào bản chất của chúng. Ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện đại (đặc biệt là Le Corbusier) chỉ là phần kết cấu hiển hiện bên ngoài. Bên dưới đó là dòng chảy và nhịp đập của tư tưởng truyền thống, đặc biệt là Thiền (Zen), chính là nguồn năng lượng thực sự của Ando. Cuộc truy cầu của ông không đơn thuần là tìm kiếm các giải pháp nhà ở hay quản lý không gian bằng công nghệ phù hợp với yêu cầu xây dựng mới. Mà đó là một trạng thái tâm thức, một chiều không gian tinh thần không gắn với thời gian hay địa điểm cụ thể, mà chủ yếu dựa vào trực giác của chúng ta. Các công trình của Ando đưa chúng ta chạm đến cái tôi đích thực, với hiện tại – một hiện tại vĩnh cửu, là thực tại duy nhất. Những công cụ của ông bao gồm việc sử dụng bê tông một cách chủ đạo, các trục, các điểm sáng, và các vòng tròn ý niệm – thứ mở ra và khép lại trong thiết kế của ông. Có cơ hội ghé thăm, thậm chí sinh sống trong một công trình của Ando, đồng nghĩa với việc có được khả năng nhận thức mối quan hệ bên trong của ta với thế giới. Đó là cơ hội để cảm nhận được tính liên tục vô hạn vẫn luôn tồn tại và tuôn chảy dưới những vẻ ngoài hữu hạn. Nói cách khác, đó là trải nghiệm khoảnh khắc hiện tại và biết ơn vì món quà của sự sống.
Thưa ông Ando, sự nghiệp và hành trình học vấn của ông đều khác thường. Tình yêu với kiến trúc của ông bắt đầu từ khi nào?
Tôi muốn được trải nghiệm cảm giác tạo ra một thứ gì đó từ con số không, sau khi chứng kiến niềm đam mê của những người thợ xây dựng ở quê nhà. Tôi lớn lên ở trung tâm Osaka, trong một khu phố đầy những ngôi nhà gỗ liền kề. Hai bên đường là những xưởng sản xuất nhỏ, và tôi thường lấy đó làm sân chơi. Thời thơ ấu ấy giúp tôi hình thành nên sự nhạy cảm với việc tạo hình, dùng đôi tay làm công cụ. Khi tôi 14 tuổi, ngôi nhà một tầng của gia đình được nâng cấp thành nhà hai tầng. Duy chỉ một người thợ mộc trẻ thực hiện toàn bộ công trình này. Tôi quan sát anh ấy làm việc lặng lẽ, kiên định từ sáng đến tối suốt vài tháng. Tôi khao khát được tham gia xây dựng. Khi mái nhà bị tháo dỡ, một lỗ hổng xuất hiện trên bầu trời phía trên đầu tôi. Tôi vẫn nhớ ánh sáng chói lòa và cảm giác phấn khích khi ngước nhìn lên bầu trời. Sau trải nghiệm đó, tôi đã đi qua nhiều ngã rẽ nghề nghiệp — từng là võ sĩ quyền Anh, thiết kế đồ họa và thiết kế sản phẩm. Nhưng rồi ký ức thời thơ ấu và cảm xúc khi được xây dựng đã dẫn tôi đến với kiến trúc.
Tạp chí Domus có vai trò gì trong hành trình văn hóa và nghề nghiệp của ông không?
Cuối thập niên 1960, tôi khao khát kiếm sống bằng việc sáng tạo. Từ nước Ý, trung tâm thiết kế của thế giới, luồng thông tin chảy về Nhật Bản đã trở thành nguồn cảm hứng lớn cho tôi. Phần lớn tiền lương thời ấy tôi dành để mua sách thiết kế đắt đỏ, nhập khẩu. Tôi lật giở đến mức sách rách nát. Một trong những biểu tượng chói sáng của tuổi trẻ tôi là Domus. Số báo ra năm 1969 giới thiệu chiếc máy đánh chữ Valentine đỏ rực, thiết kế bởi Ettore Sottsass, đã trở thành “kinh thánh” với tôi thời bấy giờ. Domus cũng là nơi đầu tiên tôi có cơ hội tiếp xúc với một tạp chí thiết kế quốc tế.
Tôi đã gửi hình ảnh và bản vẽ của một công trình đầu tay là nội thất quán cà phê OS 2001 ở Osaka để thử thách bản thân. Không ngờ, số sau đó, bài đã được đăng. Tôi biết ơn Domus vì đã trao cho tôi dũng khí và hy vọng để tiếp tục sự nghiệp kiến trúc toàn cầu. Tôi mong Domus sẽ tiếp tục là ngọn hải đăng soi đường cho những nhà thiết kế sẵn sàng bước vào thử thách.
Ông trở nên nổi tiếng và được kính trọng từ rất sớm. Điều đó có ảnh hưởng đến sự phát triển của ông không?
Vì tôi là người tự học và không có hỗ trợ tài chính, đặc biệt trong giai đoạn đầu của văn phòng, tôi luôn dồn toàn bộ sức lực vào công việc trước mắt và không có thời gian để suy ngẫm hay phân tích. Tuy nhiên, tôi không nhớ mình đã từng lựa chọn con đường dựa trên cách người khác nhìn nhận mình. Tôi chưa bao giờ xem mình là một chuyên gia. Nhưng tôi có nhiều cơ hội để được đánh giá trong những nền văn hóa khác nhau như Ý hay Pháp.
Năm 1982, tôi được Viện Kiến trúc Pháp mời tổ chức triển lãm cá nhân tại Paris. Khi đó tôi mới chỉ thiết kế nhà ở và một vài công trình thương mại nhỏ, nên không biết sẽ gặp điều gì. Tại buổi họp báo, tôi bị đặt những câu hỏi khó theo phong cách lý trí của người Pháp: “Vì sao lại chọn bê tông?” Có người cho rằng sự khắc khổ trong kiến trúc của tôi là biểu hiện của wabi-sabi hay tinh thần Nhật Bản truyền thống. Nhưng vì tôi rất xa lạ với thế giới đó, nên tôi đón nhận phê bình với một tâm trí cởi mở. Lần đầu tiên, tôi nhìn các công trình của mình từ bên ngoài.
Ông từng là vận động viên. Vậy thể thao và kỷ luật có ý nghĩa thế nào trong cuộc sống và nghề nghiệp của ông?
Khoảnh khắc chờ tiếng chuông trong một trận đấu quyền Anh rất căng thẳng và kích thích. Những dự án kiến trúc mới cũng cần tâm thế như vậy. Trong quyền Anh, bạn phải dấn thân vào hiểm nguy để tận dụng kỹ năng và giành chiến thắng. Kiến trúc không chỉ là xây dựng mà là tạo tác cũng đòi hỏi dũng khí để bước vào vùng chưa biết. Một trận đấu kéo dài vài phút cần được chuẩn bị trong nhiều năm. Đó là một cuộc chiến bản năng. Còn kiến trúc thì là một trận đấu rất dài, nhưng cũng cần giữ nguyên nhịp căng thẳng như vậy.
Nhiều kiến trúc sư khi nổi tiếng thường lơi lỏng kỷ luật, quên đi cái đói khát thuở đầu khi chỉ có chính mình để dựa vào. Quyền Anh là môn thể thao khổ hạnh và đơn độc; trong quá trình ép cơ thể và tâm trí đến giới hạn, sức mạnh mới được hình thành. Kiến trúc cũng vậy. Mỗi dự án đều có chương trình, ngân sách nghiêm ngặt, có thể rất ít tự do thiết kế. Phải suy nghĩ thật kỹ điều gì là thực sự cần thiết, điều gì đáng được xây dựng.
Một ngày làm việc điển hình của ông ra sao?
Tôi cố gắng sống khiêm nhường. Tôi dậy sớm, làm việc và ngủ sớm. Tôi đi bộ ít nhất 10.000 bước mỗi ngày và tập gym sau giờ làm. Tôi bắt đầu làm vậy sau hai ca phẫu thuật lớn vào năm 2009 và 2014. Trước đó, tôi làm việc không nghỉ suốt từ tuổi 20. Sau khi phẫu thuật thành công và quay lại, tôi giảm một nửa thời lượng làm việc. Điều này cho tôi thời gian đọc sách, thưởng thức văn hóa, làm những điều trước đây không thể. Tôi nghĩ bệnh tật khiến tôi mất đi một số thứ, nhưng cũng đem lại nhiều thứ khác. Tôi đã mất năm bộ phận trong cơ thể, nên giờ cảm thấy nhẹ nhàng và linh hoạt hơn rất nhiều!
Văn hóa truyền thống Nhật Bản có vai trò gì trong đời sống và công việc của ông?
Cốt lõi của văn hóa truyền thống Nhật Bản nằm ở quan niệm về tự nhiên. Điều này hoàn toàn khác với tư duy phương Tây, vốn tìm cách kiểm soát tự nhiên như một phần của thế giới nhân tạo. Tự nhiên thay đổi theo mùa và thời gian, nên những gì chúng ta tạo ra cũng phải là một phần của tự nhiên. Tự nhiên không phải là đối tượng để chống lại hay chinh phục, mà là một thực thể sống. Hệ giá trị này, được nuôi dưỡng bởi khí hậu ôn hòa và đặc điểm địa lý của đất nước đảo, là một phần di sản trong mọi người Nhật. Tôi không cố ý thể hiện “chất Nhật” trong kiến trúc, nhưng nếu người khác cảm nhận được điều đó, có lẽ đó là biểu hiện vô thức của quan niệm này.
Biến đổi khí hậu và mục tiêu phát triển bền vững đến năm 2030 đang khiến tính bền vững trở thành điều bắt buộc trong kiến trúc. Ông nghĩ sao?
Tôi nhận thức vấn đề biến đổi khí hậu lần đầu vào năm 1972 khi đọc bản dịch báo cáo Giới hạn của Tăng trưởng của Câu lạc bộ Rome. Họ dự đoán sự sụp đổ của thế giới nhân tạo đang đến gần. Bên cạnh suy thoái môi trường và năng lượng, biến đổi khí hậu thực sự là một vấn đề lớn.
Vậy kiến trúc có thể làm gì?
Các vấn đề môi trường, bao gồm cả trong đô thị, là hệ quả của sự mất cân bằng giữa tài nguyên tự nhiên và nhân tạo. Nếu xét trong lĩnh vực xây dựng, chúng ta sẽ thấy hai cực: một là sống như người nguyên thủy, tiêu thụ ít năng lượng; hai là sống trong môi trường công nghệ cao, sử dụng năng lượng tái tạo. Dù theo hướng nào, các hoạt động đô thị đều phải bị hạn chế.
Thế giới cần thay đổi. Điều quan trọng nhất là có sự đồng thuận và chuyển đổi giá trị. Việc thay đổi cấu trúc đô thị không thể chỉ dựa vào chính trị gia, nhà phát triển hay kiến trúc sư. Cần sức mạnh của mọi con người. Tôi trồng cây cùng cộng đồng để khơi gợi điều đó, để bắt đầu cuộc trò chuyện. Điều quan trọng không phải là hành động trồng cây, mà là sự chăm sóc sau đó. Tự nhiên không phải là quyền, mà là một đặc ân. Để môi trường phát triển, con người cũng phải trưởng thành.
Ông có lời khuyên nào cho sinh viên kiến trúc không?
Hãy sống một cách đầy đam mê theo cách của riêng bạn, nuôi dưỡng nội lực để sống mạnh mẽ đến cuối đời. Quả táo và con người nên giữ cho mình trạng thái “xanh”, chưa chín — tràn đầy tinh thần thách thức mọi giới hạn.
Biên tập
Anh Nguyên
Nguồn
Domus
