Nghệ sĩ – nhà thiết kế Đài Loan Pao Hui Kao và nhà thiết kế – người thầy Nhật Bản Naoto Fukasawa vẽ nên bức tranh sống động về những nghề thủ công lâu đời đang được tái định nghĩa theo ngôn ngữ nghệ thuật và thiết kế đương đại. Thông qua đối thoại, Naoto và Pao đều ủng hộ việc tái kết nối với lịch âm – một truyền thống phương Tây đã đánh mất, nhưng vẫn mang theo lời hứa về sự gắn bó sâu sắc hơn với cội nguồn và tự nhiên.
Cùng khám phá một cuộc đối thoại đầy cảm hứng giữa bậc thầy thiết kế người Nhật Bản Naoto Fukasawa và nghệ sĩ – nhà thiết kế trẻ người Đài Loan Pao Hui Kao, nơi họ cùng nhau đào sâu mối liên hệ sâu sắc giữa chất liệu giấy, sơn mài Urushi và thiên nhiên.
P/S: Urushi, hay còn gọi là sơn mài Nhật Bản, là một kỹ thuật thủ công lâu đời với lịch sử lên tới 10.000 năm. Được chiết xuất từ nhựa cây Rhus Verniciflua, urushi không chỉ là vật liệu sơn phủ mà còn thể hiện sự kết hợp giữa nghệ thuật và kỹ thuật, tạo nên những bề mặt bền đẹp và tinh tế.
Lise Coirier (Lise): Là thành viên ban giám khảo Loewe Craft Prize 2022, ấn tượng đầu tiên của ông về chiếc ghế Black Urushi Paper Pleats Bench của Pao là gì?
Naoto Fukasawa (Naoto): Điều đầu tiên khiến tôi ấn tượng là sự nhẹ nhàng của nó. Nhìn thoáng qua, tôi thậm chí không nhận ra đó là một chiếc ghế. Trông có vẻ mong manh nhưng lại chắc chắn đến bất ngờ. Theo tôi, Pao đang khám phá tiềm năng của giấy một cách xuất sắc – không chỉ như một nghề thủ công mà còn như một hình thức nghệ thuật.
Pao Hui Kao (Pao): Được ông mô tả như vậy là một vinh dự lớn. Cảm ơn ông.
Naoto: Các sáng tạo của cô không nên bị giới hạn trong các nhãn như nghệ thuật, thiết kế hay thủ công. Chúng toát lên vẻ đẹp và thể hiện chiều sâu nghiên cứu vật liệu, mỗi tác phẩm đều kể một câu chuyện biểu cảm riêng.
Lise: Naoto, ông có thể chia sẻ về mối liên hệ của ông với giấy trong một số dự án gần đây?
Naoto: Gần đây tôi có hợp tác với một số công ty sản xuất giấy truyền thống tại Nhật Bản để sáng tạo ra các thiết kế mới, như cửa giấy shoji. Đây là sự kết hợp giữa gỗ mỏng và giấy, mang lại khả năng truyền ánh sáng dịu nhẹ. Tôi cũng phát triển dòng túi làm từ loại giấy chịu lực, chống nhăn tên là S-I-W-A (có nghĩa là nếp nhăn). Đây là một ví dụ cho việc tái sử dụng công nghệ có sẵn nhằm phục vụ các nhu cầu hiện đại.
Ông có thể chia sẻ thêm về các dự án ông từng tham gia, đặc biệt là hợp tác với các thương hiệu như Muji – vốn nổi bật với các sản phẩm giấy?
Naoto: Giấy vốn phẳng, và là một vật liệu tự nhiên truyền thống. Muji đang hồi sinh tinh thần nguyên bản, thân thiện môi trường của giấy. Loại giấy kraft, tuy phổ biến nhưng đã trở thành biểu tượng thương hiệu Muji, nhờ cảm giác hữu cơ của nó – khác hẳn với các vật liệu nhân tạo. Màu sắc đặc trưng của nó cũng góp phần tạo nên dấu ấn Muji.
Lise: Muji có sử dụng giấy washi không?
Naoto: Không hẳn. Washi là loại giấy thủ công, còn Muji là một nhà sản xuất quy mô lớn nên khó có thể đảm bảo số lượng giấy thủ công cần thiết. Tuy vậy, chúng tôi vẫn rất trân trọng phương pháp thủ công và luôn cố gắng đưa sự tự nhiên đó vào sản phẩm công nghiệp.
Vậy có thể nói giấy là một yếu tố cốt lõi trong triết lý thiết kế của ông không?
Naoto: Không nghi ngờ gì. Tôi luôn hướng về các vật liệu tự nhiên như giấy, gỗ – tránh dùng nhựa. Tôi thích các thiết kế mộc mạc, gần gũi.
Pao: Một số người cho rằng giấy rất mong manh và dễ hư – nó có thể cong trong độ ẩm, và lão hóa theo thời gian. Với những đặc tính đó, vì sao ông nghĩ giấy vẫn là một phần không thể thiếu trong đời sống hằng ngày của chúng ta?
Naoto: Vượt lên công năng, giấy mang lại cảm giác tĩnh tại và gần gũi với thiên nhiên. Dù có vẻ trái ngược, nhưng ngay cả trong lĩnh vực công nghệ cao cũng vẫn có chỗ cho giấy. Hãy nhớ rằng máy bay từng có bộ phận làm từ giấy, hay dù giấy truyền thống Nhật Bản (wagasa) được làm từ tre và giấy vẫn còn được dùng ở Kyoto. Những chiếc dù này được làm từ washi, tre, gỗ, dầu lanh và sơn mài. Quá trình chống nước gọi là Abura-Hiki – tức phủ dầu lên bề mặt – phụ thuộc vào điều kiện thời tiết để quyết định thời gian khô. Từ đồ dùng hàng ngày đến biểu tượng thời trang, wagasa thể hiện truyền thống bền bỉ của Nhật Bản.
Pao: Tôi ngày càng trân trọng nghề sơn mài Urushi, đặc biệt sau khi thực tập tại Aizu Wakamatsu ba tháng dưới sự hướng dẫn của một nghệ nhân Urushi. Sau khi trở lại Hà Lan, hành trình của tôi với Urushi rẽ sang hướng mới – tôi bắt đầu thêm tính “ngẫu hứng” vào quá trình. Khi một lỗi kỹ thuật xảy ra, thay vì mài đi, tôi đối thoại với sự sai lệch đó, thậm chí điều chỉnh thiết kế ban đầu cho phù hợp. Tôi hiểu một số người theo trường phái thuần túy có thể thấy cách làm này là bất kính, nhưng mục tiêu của tôi là khám phá những khả năng mới cho chất liệu đặc biệt này. Tôi tò mò: ông cân bằng giữa đổi mới sáng tạo và gìn giữ truyền thống thế nào?
Quá trình thực hiện tác phẩm Blue in Green Urushi Lacquer Leaf tại xưởng của Pao ở Eindhoven, năm 2023.
Naoto: Tôi luôn xem Urushi không chỉ là lớp phủ trang trí mà còn là vật liệu được dùng rộng rãi trong kiến trúc và nội thất. Tuy nhiên, khi phủ lên gỗ, Urushi không bền vĩnh viễn do tính chất gỗ. Urushi là lớp bảo vệ tự nhiên – một phát minh từ thiên nhiên. Trong tương lai, chúng ta cần ưu tiên các vật liệu tự nhiên thay vì các lớp phủ tổng hợp.
Lise: Và cũng đừng quên Urushi ngày càng khan hiếm.
Naoto: Đúng vậy. Sự khan hiếm này đến từ phương pháp thu hoạch truyền thống. Nhưng vẫn có tiềm năng – nếu chúng ta đổi mới quy trình sản xuất hoặc mở rộng canh tác, không chỉ tạo ra được nhiều hơn mà có thể nâng cao chất lượng.
Lise: Liệu có thể trồng thêm cây Urushi – thậm chí một cánh rừng – tại Hà Lan không? Cây này có thể phát triển ngoài Nhật Bản không?
Pao: Đó là một ý tưởng thú vị. Trước hết cần xem xét các quy định nhập khẩu. Tôi hiểu rằng Urushi phát triển tốt nhất trong môi trường bản địa, nhưng tôi cũng sẵn sàng thử nghiệm trồng tại Hà Lan.
Naoto: Cách cô sử dụng Urushi khác với truyền thống. Vì sao cô chọn Urushi?
Pao: Nhiều nhà sưu tập cũng hỏi tôi như vậy. Ban đầu tôi chỉ làm việc với giấy. Họ hỏi, “Nếu làm đổ nước hay cà phê lên, có lớp bảo vệ nào không?” Tôi phản đối lớp phủ hóa học. Khi đến Aizu Wakamatsu học nghề Urushi, tôi hiểu từ việc trồng cây đến cách sử dụng. Tôi nhận ra Urushi là lớp bảo vệ lý tưởng cho tác phẩm giấy. Dù có thể gây dị ứng, chất liệu này rất cuốn hút. Giấy và Urushi đều từ cây mà ra. Giấy của tôi thể hiện nếp gấp, kết cấu sợi giấy – Urushi giúp làm nổi bật điều đó. Bộ khay sơn mài “Leaf Trays” thuộc triển lãm cá nhân “25 Seasons” tại Spazio Nobile là minh chứng cho sự kết hợp này. Những đường nhăn nguyên bản của giấy được bảo tồn và nâng cao qua nhiều lớp Urushi. Khác với thợ truyền thống tạo hoa văn, hoa văn của tôi là tự nhiên từ giấy.
Pao Hui Kao, “Urushi Lacquer Leaf Purple Red”, Giấy, hồ gạo, sơn mài Urushi, sắc tố đỏ và tím, tác phẩm độc bản thuộc một bộ sưu tập ngẫu nhiên, có chữ ký của nghệ sĩ ở mặt sau, năm 2023. Pao Hui Kao, “Urushi Lacquer Leaf Purple Red”, Giấy, hồ gạo, sơn mài Urushi, sắc tố đỏ và tím, tác phẩm độc bản thuộc một bộ sưu tập ngẫu nhiên, có chữ ký của nghệ sĩ ở mặt sau, năm 2023. Pao Hui Kao, “Urushi Lacquer Leaf Purple Red”, Giấy, hồ gạo, sơn mài Urushi, sắc tố đỏ và tím, tác phẩm độc bản thuộc một bộ sưu tập ngẫu nhiên, có chữ ký của nghệ sĩ ở mặt sau, năm 2023. Pao Hui Kao, “Urushi Lacquer Leaf Purple Red”, Giấy, hồ gạo, sơn mài Urushi, sắc tố đỏ và tím, tác phẩm độc bản thuộc một bộ sưu tập ngẫu nhiên, có chữ ký của nghệ sĩ ở mặt sau, năm 2023. Pao Hui Kao, Chi tiết tác phẩm Urushi Lacquer Leaf Purple Red, Giấy, hồ gạo, sơn mài Urushi, sắc tố đỏ và tím, tác phẩm độc bản thuộc một bộ sưu tập ngẫu nhiên, có chữ ký của nghệ sĩ ở mặt sau, năm 2023. Pao Hui Kao, Chi tiết tác phẩm Urushi Lacquer Leaf Purple Red, Giấy, hồ gạo, sơn mài Urushi, sắc tố đỏ và tím, tác phẩm độc bản thuộc một bộ sưu tập ngẫu nhiên, có chữ ký của nghệ sĩ ở mặt sau, năm 2023.
Trong khi nhiều nhà thiết kế muốn kiểm soát chi tiết, tôi lại để vật liệu tự biểu hiện. Với Urushi, thời tiết ảnh hưởng trực tiếp đến nếp gấp giấy. Tôi chấp nhận điều đó, thậm chí thấy nó là cơ hội. Truyền thống chỉ dùng Urushi trên gỗ hoặc thủy tinh. Dùng trên giấy là điều chưa từng thấy – có thể vì người ta nghĩ giấy không bền. Ông nghĩ sao về sự kết hợp này?
Naoto: Cách cô để Urushi thấm vào giấy thay vì phủ lên bề mặt thật đột phá. Nó khiến Urushi trở thành một phần cơ thể tác phẩm, không chỉ là lớp ngoài. Giống như trong đồ sơn mài Kishu, người thợ mộc chuẩn bị phần gỗ, người khác mới sơn Urushi. Cô lại làm cả hai. Đó là sự tái cấu trúc quy trình.
Pao: Khi còn ở Aizu Wakamatsu, tôi thấy rõ quy trình truyền thống. Nhưng chỉ sau cuộc trò chuyện này tôi mới nhận ra mình đã hòa cả hai vai trò. Có quá tham vọng không?
Naoto: Giải thưởng Loewe Craft Prize đề cao sự kết hợp giữa truyền thống và sáng tạo, và cô đã thể hiện điều đó. Đây không phải chuyện gò ép nghệ nhân vào một khuôn khổ – mà là làm sống lại truyền thống để phục vụ cuộc sống đương đại. Việc cô lọt vào vòng chung kết chính là minh chứng.
Lise: Với điều kiện khí hậu châu Âu, liệu có khó để làm việc với những chất liệu này?
Pao: Rất khó. Thời tiết thay đổi do biến đổi khí hậu làm cho môi trường ở châu Âu khác xa Nhật Bản hay Đài Loan. Kết quả đôi khi không như mong đợi, nhưng tôi coi đó là cơ hội để thử nghiệm và sáng tạo.
Naoto: Khi làm việc với Urushi, cô hình dung thế nào về màu sắc, độ dày, lớp phủ của nó?
Pao: Tôi chỉ áp dụng Urushi lên giấy. Giấy luôn thay đổi, như vật thể sống. Tôi không dùng hóa chất ổn định mà để tự nhiên. Mỗi lần phủ Urushi, giấy lại biến đổi. Đó là cuộc đối thoại giữa hai vật liệu. Có lẽ môi trường châu Âu làm quá trình này phức tạp hơn. Tôi thấy đó là thử thách thú vị – áp dụng vật liệu châu Á vào bối cảnh hoàn toàn mới.
Naoto: Urushi không chỉ dành cho nghệ thuật mà còn có thể dùng trong kiến trúc và nội thất. Dù không vĩnh cửu khi dùng trên gỗ, Urushi vẫn là lớp bảo vệ tự nhiên đáng tin cậy. Xu hướng hiện nay là quay về với lớp phủ hữu cơ thay vì tổng hợp.
Naoto: Cô lấy Urushi từ đâu khi ở Hà Lan?
Pao: [Cười] Đó là thử thách. May mắn là tôi có bạn ở Đài Loan, họ kết nối với các nhà cung cấp ở Nhật rồi gửi sang Hà Lan. Tôi rất biết ơn những người bạn hỗ trợ mình.
Lise: Pao, với triển lãm “25 Seasons” của cô tại Spazio Nobile, cô dành sự quan tâm đến chủ đề lịch âm và 24 tiết khí. Naoto, ông có kết nối với lịch âm trong công việc hay đời sống không?
Naoto: Lịch, dù là âm hay dương, đều gắn liền với con người và tự nhiên. Chúng định hình nhịp sống và tâm lý. Ngày nay, con người hay quên mất mối liên hệ với thiên nhiên, tập trung vào chủ nghĩa cá nhân. Khi kết nối lại với tự nhiên, chúng ta sẽ sử dụng tài nguyên một cách tiết kiệm và có ý nghĩa hơn.
Lise: Pao đã định cư tại Eindhoven, giữa thế giới phương Tây. Với công việc nghiên cứu sâu sắc và gốc rễ văn hóa Á Đông, ông có lời khuyên nào giúp cô ấy giới thiệu lại các tác phẩm với châu Á?
Naoto: Sự pha trộn văn hóa là xu hướng toàn cầu. Tôi từng thiết kế nhiều đồ nội thất gỗ – chủ yếu là ghế – xuất sang châu Âu qua Hà Lan. Một số nhà phân phối hỏi liệu chúng tôi dùng gỗ địa phương hay nhập khẩu. Họ thường chuộng vật liệu bản địa. Điều này không chỉ trong nội thất mà cả trong thủ công như Urushi.
Việc Pao sống ở Hà Lan nhưng khai thác chất liệu văn hóa châu Á là cơ hội đặc biệt. Nó cho phép cô tưởng tượng lại, hoặc tưởng tượng ra điều hoàn toàn mới. Trong văn hóa cổ, tổng hợp các ảnh hưởng không phải là cộng – mà là nhân. Tiềm năng của Pao chính là khả năng mở rộng trí tưởng tượng vượt ra khỏi giới hạn truyền thống.
Thực hiện
Lise Coirier
Ảnh
Anastasija Mass, Studio Mass / Spazio Nobile
Tổng hợp & Biên tập
Anh Nguyên
