XAVIER CORBERÓ

Giữa những hàng cột, vòm cong và tượng đá thô ráp, tôi lặng lẽ bước qua từng hiên bê tông trong khu nhà của Xavier Corberó (Barcelona, 1935) vào một buổi sáng mùa thu dày sương. Tiếng nước vọng từ hồ nhỏ, hương hoa dành dành lan toả khắp không gian, còn những bức tượng đá như đang thì thầm với nhau – nghiêng mình như thể sắp cất tiếng nói.

Chúng tôi đi theo nhóm đến đây. Bên cạnh Mari Luz là Yanina, Andrew và Diego, họ liên tục tìm kiếm ánh sáng đẹp nhất. Nhìn từ xa, dáng họ lặng lẽ đến mức tưởng như có thể bay lên bất cứ lúc nào. Tôi không thể nhớ mình đã đứng bao lâu nơi sân trong tĩnh lặng, cho đến khi tiếng chuông nhà thờ gần đó vang lên 12 hồi báo hiệu chúng tôi sắp được gặp chủ nhân của công trình kỳ dị này.

Băng qua một bãi đỗ xe, nơi vỏ sắt gỉ như mọc từ nền đất, mấy người chúng tôi đi qua nhiều cánh cửa tự động mở rồi khép lại. Leo vài bậc cầu thang, sau đó lại vòng xuống, cuối cùng bước vào một căn phòng ấm áp. Sàn và trần gỗ nhuộm ánh sáng thành sắc kem nhạt. Trên sàn là những tấm thảm dày, ở giữa là chiếc đèn lồng lớn bao quanh bởi hàng vòm vô tận. Từ tầng trên, bản nhạc Mozart văng vẳng vọng xuống, như từ chiếc máy phát cổ.

Chúng tôi đi ngang qua các tác phẩm điêu khắc như trong một viện bảo tàng và có lẽ đúng là một viện bảo tàng. Corberó xuất hiện từ phía sau một tác phẩm lớn. Ông mặc áo khoác màu rượu vang, tất đỏ, cài trâm hình ngôi sao nhỏ trên cà vạt, và một chiếc khăn tay xếp phồng trong túi áo – phong cách cổ điển đến mức gần như trở thành điêu khắc sống động.

Tôi không chắc mình có được phỏng vấn ông hay không, nhưng Corberó tỏ ra thân thiện. Ông ngồi xuống chiếc bàn gỗ lớn chất đầy vật dụng và ra hiệu cho tôi ngồi phía đối diện. Thời gian không nhiều, nhưng mỗi câu nói của ông đều sắc sảo và dứt khoát như không gian kiến trúc xung quanh.

Tôi bắt đầu bằng câu hỏi về nơi ở.

“Đây không chỉ là một ngôi nhà, mà là một không gian – một KHÔNG GIAN,” ông nhấn mạnh. “Nó ra đời từ nhu cầu toàn diện: tinh thần, cảm xúc, thể chất… để che lấp cái xấu xí. Tôi không tin vào sở hữu, cũng không tin vào các cộng đồng nghệ sĩ, cuối cùng tất cả chỉ là nơi tự tâng bốc nhau. Tôi cũng chẳng tin vào đại học vì người ta ra trường mà còn hoang mang hơn lúc vào.”

Tôi hỏi về cách ông biến nơi này thành chốn trú ẩn cho giới nghệ sĩ trong suốt hàng thập kỷ.

“Đủ kiểu người đã sống ở đây như Robert Hughes hay Elsa Peretti. Bí quyết là: phải lớn lên – nghĩa là trở nên tự lập. Để làm được điều đó, bạn cần đi trên con đường riêng, và trước hết phải tìm ra con đường ấy. Điều đó cần thời gian. Mà thời gian chính là thứ chúng tôi cho người sống ở đây. Không có luật lệ gì, chỉ hai điều: sống tối thiểu hai năm và không được nói về nghệ thuật.”

Tôi nhướng mày – ông để ý ngay.

“Không phải tôi ghét nghệ thuật. Nhưng khi nghệ thuật bị thể chế hóa quá mức, nó tự giới hạn mình. Tôi thích nói chuyện về thời tiết, bữa ăn ngon, cảm cúm hay giấc ngủ hơn – những điều thật sự quan trọng.”

Tôi liều lĩnh hỏi tiếp: “Vậy ông nghĩ đâu là ranh giới giữa kiến trúc và điêu khắc?”

Corberó rít một hơi thuốc: “Ranh giới không tồn tại. Người ta bịa ra thôi, đó là một điều vô nghĩa.”

Khói thuốc xoáy trong không gian đầy tượng, dày đặc như lớp sương ký ức. Tôi tranh thủ hỏi liệu việc ông hỗ trợ nghệ sĩ có biến ông thành một kiểu ‘ông bầu’ thời hiện đại?

“Không. Tôi chỉ là người bình thường. Giúp người khác là chuyện bình thường. Vấn đề là điều đó hiếm khi xảy ra.”

Thời gian gần cạn. Tôi hỏi về tuổi thơ. Ông chậm rãi:

“Tôi sinh ra trước chiến tranh. Mẹ tôi mất khi tôi còn rất nhỏ. Năm 1938, khi bom đổ xuống, tôi mới ba tuổi mà đã biết chạy một mình xuống hầm trú ẩn. Người ta dặn: ‘Con là Xavieret Corberó i Olivella, sống ở Claris số 40’. Tôi vẫn nhớ như in. Điều tồi tệ nhất trong đời là không có vấn đề gì cả.”

Chúng tôi đã trò chuyện rất nhiều, những góc nhìn về nghệ thuật, xã hội… rồi nội dung dần chuyển sang nói về căn nhà hiện diện khi Xavier dẫn chúng tôi đi quanh thứ mà không bảo “không nên gọi là nhà” này. Đúng vậy, càng đi, chúng tôi càng hiểu, thật khó để gọi ngôi nhà phi truyền thống của nghệ sĩ Catalan Xavier Corberó là một “ngôi nhà” theo đúng nghĩa. Tác phẩm kiến trúc này là một kiệt tác, một công trình nghệ thuật không tưởng mà Corberó đã dành hơn bốn mươi năm cuộc đời để kiến tạo (và vẫn còn dang dở khi ông qua đời năm 2017).

Nằm tại Esplugues de Llobregat – một thị trấn thuộc vùng đô thị Barcelona, công trình này được mô tả như một “thánh đường của chủ nghĩa hiện đại”. Với tổng diện tích lên đến 4.500 mét vuông, một mạng lưới mê hoặc gồm chín khối nhà bê tông đan xen và những khoảng sân trong, mái vòm và hành lang cột đã tạo nên một sân chơi của ánh sáng và bóng đổ.

Ở trung tâm là một khối không gian hình bát giác cao sáu tầng, như một chiếc giếng của những mái vòm chồng lên nhau, bao quanh bởi dây leo và cây treo. Khắp khuôn viên là những ngóc ngách khép kín, cầu thang, lối đi… cũng như chẳng dẫn đến đâu, đánh lừa cảm quan một cách tinh quái. Ở một góc nhìn nào đó, khám phá không gian sống của Corberó là bước vào một “cơn lốc nghệ thuật kiểu Escher” – họa sĩ người Hà Lan M. C. Escher, nổi tiếng với các tác phẩm mang ảo giác thị giác.

Ngôi nhà của Corberó được xây dựng trên nền của một masia, một kiểu nhà nông thôn đặc trưng ở vùng Catalonia phía đông Tây Ban Nha. Đây từng là một nông trại trồng khoai tây, nhưng vào thập niên 1960 đã xuống cấp nghiêm trọng và được quy hoạch để phá dỡ nhằm mở đường cho giao lộ mới. Thay vì để bị san bằng, Corberó đã mua lại masia này và biến nó thành nơi khởi nguồn cho một phong trào nghệ thuật.

Không gian này trở thành bối cảnh cho Arte Povera – một phong trào nghệ thuật chống hệ thống ra đời tại Ý vào cuối thập niên 1960, với đặc trưng là sử dụng các vật liệu phổ thông. Corberó đã lang thang trong các mỏ đá Catalan để tìm “vật liệu nghệ thuật” – những tảng đá ballast, cẩm thạch – làm chất liệu điêu khắc. Chính giai đoạn này đã đặt nền móng cho công trình nhà ở như mê cung mà ông sẽ dành cả cuộc đời để xây dựng.

Thi thoảng trong những câu chuyện của mình, Corberó lại nhắc lại như sợ người khác sẽ quên: “Nơi này không chỉ là một căn nhà – mà là một nơi chốn. Một không gian nảy sinh từ nhu cầu tổng thể về tinh thần, cảm xúc và thể chất. Nhiều họa sĩ, nhà điêu khắc quốc tế đến lưu trú. Họ đến đây để tìm chính họ, chứ không phải tìm tôi”.

Sự tự do, phóng khoáng đó đã biến không gian này thành một trong những môi trường sáng tạo đặc biệt nhất châu Âu, nơi nghệ thuật không bị áp đặt, không bị “xác định” bằng lý thuyết, mà được cảm nhận và sống cùng từng khối bê tông, từng lớp ánh sáng.

Ngày nay, Xavier Corberó được ghi nhớ như một trong những nhà điêu khắc quan trọng nhất Tây Ban Nha. Tác phẩm của ông thường có quy mô lớn, điêu khắc bằng ballast hoặc đá cẩm thạch, hiện diện tại nhiều thành phố lớn trên thế giới như London, New York, Barcelona – và tất nhiên là trong từng góc ngách của chính ngôi nhà ông sống.

Nhiều người xem ông là nghệ sĩ Catalan vĩ đại nhất kể từ sau Antoni Gaudí – vị kiến trúc sư huyền thoại của Barcelona. Gaudí từng là bạn thân của ông nội Corberó, và cũng là nguồn cảm hứng lớn với chính ông thời trẻ. Xavier Corberó còn giao du với những nhân vật lập dị như họa sĩ siêu thực Salvador Dalí và nghệ sĩ Dada Marcel Duchamp – những nhân vật có ảnh hưởng sâu sắc đến tinh thần nghệ thuật trong ông: một nghệ thuật đầy bí ẩn, siêu thực và phóng túng.

Ngôi nhà của Corberó là một không gian như mộng, một tổ hợp kiến trúc luôn mở ra các khả thể. Ở một khía cạnh, đó là một công trình chưa bao giờ hoàn tất. Nhưng ở khía cạnh khác, đó là một tác phẩm hoàn mỹ – kết tinh từ cuộc đời, triết lý và khát vọng của một nghệ sĩ không bao giờ ngừng tạo tác.